اوج تجلی هنر گچ‌بری در بقاع متبرکه قم

علاوه بر بارگاه قدسی حضرت معصومه(س) بیش از ۴۰۰ امامزاده در شهر قم وجود دارد، علویان و سادات بی شماری که پس از به ولایتعهدی رسیدن امام رضا(ع) به شوق دیدار وی راهی سرزمین ایران شدند و بسیاری از آنان در قم مورد استقبال مردم قرار گرفتند. برخی از آنان دارای ضریح و بقعه‌هایی هستند که از زیباترین شیوه‌های معماری عصر و دوران خود بهره‌مندند.

در این شماره از پرونده خبری سیمای گردشگری قم، به معرفی برخی از این امامزادگان که زیارتگاه شیفتگان اهل بیت(ع) است، می‌پردازیم.

امامزاده شاهزاده ابو احمد(ع)

این بنا در بیرون دروازه ری در شمال شرقی قم و در میانه بقاع چهار امامزاده و شاهزاده سید علی واقع شده و مدفن ابو احمد محمد بن حنفیه از احفاد حضرت علی(ع) است. این بنا از آثار بسیار قدیمی شهر قم است. که در سال ۹۳۲ ه . ق . تجدید بنا و تزیین شده و دارای بقعه ای متضمن آثار هنری از گچبری و مرقدی کاشی‌کاری شده است. در قسمت‌های بدنه و سطح مرقد، کتیبه‌ای به خط ثلث سفید از کاشی خشتی است که روی آن آیات و عباراتی به تاریخ ۹۳۲ه . ق . خوانده می‌شود.

در طرف شرقی و برابر در ورودی نیز کتیبه‌ای از کاشی معرق اشاره به نام شاه طهماسب حسینی موسوی صفوی دارد که اکثر کاشی‌های آن فرو ریخته و فقط کاشی‌های روی جدار آن باقی مانده است که از حیث رنگ، قدمت قابل توجهی دارد.

روی بقعه، گنبدی هرمی و ۶ ترکی به ارتفاع ۸ متر با گردنی مضلع و ۶ ترکی نماسازی شده که جرزهای ساده آجری دارد و از هر نمایی به کاشی‌های معقلی متضمن کتیبه‌ای به خط بنایی از کاشی‌های الوان مزین است و روی بعضی از آن‌ها آیات قرآن کریم و نام حضرت «علی» خوانده می‌شود.

امامزاده شاهزاده قاسم(ع)

بنای مزار احمد بن قاسم بن احمد بن علی بن جعفر الصادق(ع) نزدیک دروازه قلعه قم – جنوب شرقی شهر – از آثار خاندان علی صفی است و آرایش‌های ظریف گچبری آن اثر علی بن محمد ابی شجاع است. بنا در مجموع از بهترین و زیباترین نمونه‌های اوج تجلی هنر گچبری در دوره قدیم قم است و در سال ۷۸۰ ه. ق . ساخته شده است.

نمای خارجی بنا نخست هشت گوشه و در بالا، شانزده ضلعی با گنبد قوسی از مصالح آجری است که در دوره‌های اخیر قبه‌ای کوچک نیز بر فراز آن بنا کرده‌اند. مرقد امامزاده در میان بنا با کاشی کاری نو آراسته شده که قبلاً کاشی دوره ایلخانی داشته است.

بر روی لوح مرقد که اکنون به عنوان «محراب مسجد قم» در موزه برلین نگهداری می‌شود، عبارت تاریخ صفر ۶۶۳ ه. ق . و کار علی بن محمد بن ابی طاهر حک شده است.

امامزاده شاهزاده حمزه(ع)

شاهزاده حمزه از فرزندان موسی بن جعفر و برادر امام رضا است. این امامزاده که در میدان کهنه قم واقع شده، مورد احترام ویژه مردم است. بقعه شاهزاده حمزه پلان بسیار جالبی دارد. درهای ورودی حیاط آن به طور قرینه از ضلع شرقی و غربی تعبیه شده است. حیاط بقعه مستطیل شکل است و دور آن طاق نماهایی تعبیه شده که کلاً با طاق رومی زینت یافته‌اند.

یکی از تزیینات بسیار جالب بقعه ایوان ورودی به حرم است. در بدنه ایوان و زیر پایه قوس یک ردیف کتیبه بر روی زمینه لاجوردی وجود دارد که تاریخ ۱۳۰۱ ه. ق. سال احداث بنا را نشان می‌دهد. کاشی‌های شطرنجی سفید روی دیوارهای ایوان از نوع کاشی‌های قاجاری است.

سقف حرم به صورت حلزونی یا ترکیبی از مخروطی و گنبدی است که در رأس حالت مدور پیدا کرده است. در قسمت زیر گنبد از داخل مقرنس سازی بسیار جالبی با گچ صورت گرفته است. در جنب این امامزاده بنای امامزاده دیگری به نام شاهزاده احمد وجود دارد که گویا برادر شاهزاده حمزه است.

امامزاده علی بن جعفر(ع)

امامزاده علی بن جعفر مشهور به «در بهشت» در شرق شهر قم قرار دارد. بنا هشت وجهی با گنبد دو پوشش هرمی شکل به اوایل سده هشتم ه. ق. تعلق دارد که در دوره قاجار، ایوان و بیوتاتی به آن اضافه شد. این امامزاده مدفن «علی بن جعفر» فرزند امام صادق (ع) است.

این بقعه پس از آستانه مقدسه بر بقیه اماکن و مقابر استان قم از نظر تزیینات برتری دارد. یکی از مهم ترین عناصر تزیینات این بقعه هنر گچبری به کار رفته در آن است که در زمره برجسته ترین آثار هنری سده هشتم و هم طراز بناهایی همچون «گنبد علویان همدان»، «مدرسه حیدریه قزوین» و «بقعه پیربکران اصفهان» محسوب می‌شود.

کاشی‌های کوکبی زرین فام ازاره بنا بالغ بر ۹۴ پارچه با نقش‌های گیاهی، حیوانی و انسانی و کتیبه‌هایی به خط نسخ شامل آیات قرآن، روایات مذهبی و ابیات فارسی از دیگر تزیینات منحصر به فرد این بقعه به حساب می‌آیند و بخش‌هایی از آن‌ها امروزه زینت بخش بسیاری از موزه‌های ایران و جهان است.

محراب زرین فام بنا که در طاقنمای جنوبی بقعه قرار داشت و به دستور «یوسف بن علی بن محمد بن ابن طاهر» آخرین فرد از خاندان ابی طاهر به سال ٧٣٤ ه. ق. ساخته شده بود، یکی دیگر از آثار هنری این بقعه است. این محراب امروزه زینت بخش موزه دوران اسلامی در موزه ملی ایران است.

امامزاده چهل اختران

این زیارتگاه در شهر قم قرار دارد و مدفن موسی مبرقع (ع) فرزند امام محمد تقی (ع) و امامزادگان دیگر است. به همین دلیل در صحن بزرگ این مجموعه سه زیارتگاه به اسامی امامزاده موسی مبرقع (ع)، چهل اختران و امامزاده زید (ع) قرار دارد. این زیارتگاه در میان مردم به نام چهل اختران شهرت دارد.

امامزاده موسی مبرقع (ع) به نظر می‌رسد که بنای ساختمان این زیارتگاه از آثار قبل از صفویه باشد. اما اکنون اثری از گذشت زمان بر چهره آن مشاهده نمی‌شود و در آن عملیات تجدید بنا صورت می‌گیرد. این بنا مدفن موسی مبرقع فرزند امام جواد(ع) است. تاریخ بنای این بقعه سال ۹۵۰ ه. ق. آمده است. بانی آن شاه طهماسب صفوی و معمار هنرمندش «استاد سلطان قمی» از مشاهیر معماری دوره صفویه به شمار می‌رود.

در سال ۹۵۳ ه. ق. به دستور شاه طهماسب صفوی سقفی بسیار مرتفع از آجر بر این بقعه زده شد. در این مکان قبور جمعی از سادات و امامزادگان از جمله فرزندان و اولادان امام موسی مبرقع (ع) جای دارد. می‌گویند در این بقعه چهل زن، چهل مرد و بیست و پنج کودک، در مجموع صد و پنج نفر، دفن شده‌اند.

امامزاده سید سربخش(ع)

این امامزاده در شرق شهر قم مقابل چهل اختران قرار دارد و مدفن یکی از نوادگان امام جعفر صادق (ع) است. بنای این امامزاده از آثار نیمه دوم سده هشتم ه. ق. است به استناد کتیبه موجود، این بنا به دستور «غیاث الدین امیر محمد» از بزرگان خاندان علی صفی و فرمانروایان قم بنیاد شد.

تزیینات گچبری بنا از آثار «علی بن محمد بن ابی شجاع» هنرمند بزرگ آن دوران است.

امامزاده شاهزاده ابراهیم(ع)

این بنا در بیرون دروازه کاشان – قم و نزدیک مزار «در بهشت» درون محوطه محصوری که به عنوان گورستان استفاده می‌شود، واقع شده و مدفن یکی از نوادگان امام هفتم است. تاریخ ساخت بنا بر اساس قدیمی ترین کتیبه موجود به اوایل قرن نهم ه. ق . (۸۰۵) می‌رسد.

گنبد بیرونی بنا از نوع دو پوسته گسسته و ۱۶ ترک بلند با شیب تند است. سطح خارجی گنبد در اوایل قرن حاضر مجددا کاشی‌کاری شده است. پوسته داخلی گنبد، نیم کروی است. تزیینات بنا مقرنس کاری، گچ کاری، نقاشی روی گچ و کاشی کاری شده است. تزیینات گچ بری بنا بسیار پر ارزش است. این تزیینات شامل قاب بندی‌های اطراف طاق نماها و موتیف‌های تزیینی لچکی‌های پشت بغل گوشوارها و طاق نماها و نیم ستون‌های تزیینی در هر یک از زوایاست.

امروزه بنا فاقد کاشی کاری با اصالت تاریخی و هنری است اما پیش تر درگاه ورودی بنا به کاشی‌های خشتی عصر قاجار مزین بوده است. بانی بنا از بانوان دودمان صفوی و گویا همسر خواجه ابراهیم باشد که در آن سال فرمانروای قم و پیرامون آن بوده است.

انتهای پیام