«متادون» برای ترک اعتیاد کدام معتادان مناسب است؟ 

دکتر مجید قربانی در گفت‌وگو با مجله خبری آبادی 118، با اشاره به روش‌های درمانی اعتیاد و با بیان اینکه لازم است برای درمان اعتیاد مصرف مواد غیرقانونی قطع شود، می‌گوید: باتوجه به وابستگی فرد به این مواد، قطع مصرف آنها موجب بروز علائم جسمی و روانی شدید در فرد می‌شود که به عنوان علائم محرومیت از مواد یا علائم ترک نامیده می‌شوند. اگرچه پس از مدتی به تدریج و طی چند روز از میزان شدت این علائم کاسته می‌شود اما این دوره به حدی ناخوشایند است که فرد وابسته به مصرف مواد برای اجتناب از آن حاضر به تحمل هر هزینه‌ای است و این ترس و اجتناب اغلب مهم‌ترین مانع برای قطع مصرف مواد و آغاز درمان اعتیاد است.

روش‌های مختلف درمان ترک اعتیاد برای افراد با شرایط متفاوت

قربانی معتقد است که برای گذار دوره محرومیت از مواد با حداقل عوارض و علائم ناخوشایند، در درمان تخصصی اعتیاد از متدهای مختلفی استفاده می‌شود. در یک روش که به عنوان رویکرد پرهیزمدار یا اصطلاحا سم‌زدایی شناخته می‌شود با استفاده از داروهایی عوارض ترک مصرف مواد به صورت علامتی درمان خواهد شد؛ یعنی متناسب با نیاز فرد برای علائمی نظیر شکم درد، اسهال، بی‌قراری، بی‌خوابی، عدم ثبات فشار خون و… دارو تجویز می‌شود تا این دوره سپری و اصطلاحا فرد سم‌زدایی شود. طی این مدت و بویژه پس از آن که بیمار از نظر جسمی و روانی ثبات لازم را پیدا کرد، درمان‌های روانشناختی برای پیشگیری از عود مصرف و درمان اختلالات روانی همراه با اعتیاد نیز ارائه خواهند شد و برای مدتی که درمانگران تشخیص می‌دهند ادامه می‌یابد تا وضعیت شناختی و رفتاری فرد اصلاح شود و اختلالاتی که منجر به مصرف مواد شده‌اند نیز بهبود یابد.

به گفته مدیرکل درمان و حمایت‌های اجتماعی ستاد مبارزه با مواد مخدر، برخی افراد واجد شرایط یعنی کسانی که وابستگی شدید به مصرف مواد ندارند، واجد انگیزه قوی برای ترک مصرف مواد و از حمایت اجتماعی و خانوادگی کافی برخوردار هستند به شرط اینکه بیماری مهم جسمی یا مشکل روانی جدی نداشته باشند، می‌توانند سم زدایی را بدون دارو اما با حمایت کامل گروه همتا (معتادان بهبودیافته) به صورت سرپایی یا در مراکز اقامتی استاندارد انجام دهند؛ درهرصورت درمان اصلی برای این افراد نیز مداخلات روانی اجتماعی پس از دوره سم‌زدایی است.

وی رویکرد دیگر در این زمینه را درمان نگهدارنده می‌داند و یادآور می‌شود: این روش برای افرادی استفاده می‌شود که اعتیاد شدید به مواد افیونی دارند؛ به این معنی که به موادی با اثرات اعتیادآور بسیار قوی مثل هروئین یا شیره وابسته هستند و همچنین برای برخی از کسانی که برای مدتی طولانی درگیر مصرف مستمر تریاک بوده‌اند مورد استفاده قرار می‌گیرد. روش درمان پرهیزمدار برای اکثر این افراد (و البته نه لزوما همه آنها) موفقیت‌آمیز نیست یعنی یا امکان طی کردن دوره سم‌زدایی را ندارند و یا به فاصله کوتاهی پس از قطع مصرف به دلیل تاثیرات عمیقی که مصرف مواد بر ساختار عصبی آنها گذاشته است مجبور به از سر گرفتن مصرف مواد می‌شوند.

قربانی یادآور می‌شود که امکان عود مصرف پس از سم‌زدایی برای کسانی که در محیط پر آسیب زندگی می‌کنند، یعنی افرادی که محرک‌های مصرف مواد (مثل دسترسی آسان به مواد، همنشینی با دیگر مصرف‌کنندگان مواد) و عوامل استرس‌زا در محل کار و زندگی خانوادگی و اجتماعی‌شان زیاد باشد هم بیشتر است. این افراد را نیز باید از مصرف مواد مخدر و غیر مخدر غیرقانونی و عوارض آن جدا کرد تا ثبات جسمی، روانی و اجتماعی لازم را برای درمان بلند مدت روانی و حمایتی پیدا کنند. به این منظور از داروهایی استفاده می‌شود که اگرچه از نظر داروشناسی خواص مخدر دارند اما درصورت مصرف مطابق با دستور پزشک، مانند مواد غیر قانونی منجر به نشئگی نمی‌شوند، لازم به افزایش مستمر دوز آنها نیست و درعین حال علائم محرومیت از مواد را کنترل می‌کنند. این داروها فرد را از انجام یک رفتار غیر بهداشتی و مجرمانه یعنی خرید و مصرف مواد غیر قانونی و تبعات و حاشیه‌های آن دور نگه می‌دارند؛ ضمن اینکه چون در شرایط بهداشتی و استاندارد تهیه می‌شوند فرد را از عوارض مصرف مواد مخدر ناخالص و پر آسیب (مثل مسمومیت با سربی که در تریاک وجود دارد) محافظت می‌کنند. البته این شروع کار و برای دستیابی به شرط لازم برای درمان اعتیاد یعنی ثبات جسمی فرد بوده، اما این کافی نیست.

در چه شرایطی امکان عود مصرف مجدد مواد مخدر وجود دارد؟

مدیرکل درمان و حمایت‌های اجتماعی ستاد مبارزه با مواد مخدر با بیان اینکه اصل درمان اعتیاد، درمان روانی-اجتماعی است که با هدف بهبود رفتارهای فرد و بازتوانی مشکلات جسمی، روانی و به ویژه اجتماعی او از آسیب‌های ناشی از مصرف مواد و تبعات اعتیاد صورت می‌گیرد، تاکید می‌کند: از نظر علمی سقفی برای مدت زمان تجویز داروی نگهدارنده وجود ندارد اما کسی که واجد شرایط لازم برای این درمان باشد بهتر است حداقل به مدت یک سال درمان را ادامه دهد در غیر این صورت قطع زود هنگام دارو قبل از بازسازی سیستم عصبی و بهبود وضعیت روانی-اجتماعی فرد می‌تواند موجب عود مصرف مواد شود.

وی البته این را هم می‌گوید که زمانی که تیم درمانگر تشخیص دهد با مشارکت بیمار و براساس پروتکل‌های درمانی و به نحوی که موجب بازگشت علائم ناخوشایند نشود، نسبت به قطع تدریجی دارو اقدام می‌کند. در هرصورت مصرف دارو در هر شرایط نسبت به مصرف مواد ارجحیت دارد و هدف نهایی از درمان اعتیاد نه قطع هرگونه دارو بلکه برخورداری فرد از یک زندگی بهداشتی و سالم است، درست مانند آنچه درمورد بیماری‌های مزمن مانند فشار خون و دیابت وجود دارد.

قربانی با بیان اینکه سه داروی اصلی برای درمان نگهدارنده اختلال مصرف مواد افیونی یا همان اعتیاد شدید به مخدرها وجود دارد، «متادون»، «بوپرنورفین» و «اپیوم تینکچر» یا «شربت تریاک» را به عنوان سه داروی مذکور مطرح می‌کند که البته تجویز شربت تریاک بیشتر در کشور ما رایج است چون الگوی مصرف مواد در ایران بیشتر معطوف به تریاک است.

انتخاب دارو نگهدارنده درمان اعتیاد معتادان براساس منابع علمی و پروتکل‌های درمانی

مدیرکل درمان و حمایت‌های اجتماعی ستاد مبارزه با مواد مخدر ادامه می‌دهد: مانند همه داروها، هرکدام از این داروهای درمان نگهدارنده اعتیاد منافع و عوارضی دارند. این شرایط هریک از بیماران است که تعیین می‌کند کدام دارو و با رعایت چه ملاحظاتی از قبیل دوز، شکل دارویی و… برای آن بیمار مناسب‌تر است. برای تعیین روش و رژیم درمانی معیارهایی وجود دارد که در منابع علمی و پروتکل‌ها و راهنماهای درمانی معین شده‌اند و پزشک درمانگر پس از ارزیابی هر یک از بیماران براساس این معیارها تصمیم می‌گیرد فرد از چه رویکرد درمانی (پرهیز مدار یا نگهدارنده) کدام دارو و کدام رژیم درمانی و برای چه مدت بیشتر منفعت ببرد.

اعتیاد مسئله دو دوتا چهارتایی نیست

قربانی ادامه می‌دهد: باید توجه داشت نه فقط فاکتورهایی مانند نوع اعتیاد و بیماری‌ها و مشکلات همراه آن، بلکه عواملی مانند وضعیت اقتصادی و معیشتی، سطح سواد، سن، شغل، میزان برخورداری از حمایت خانوادگی و اجتماعی، سابقه درمان‌های قبلی، دسترسی به درمانگر و بسیاری از موضوعات دیگر در این امر تاثیر گذارند؛ بنابراین با یک مسئله دو دوتا چهارتا روبرو نیستیم بلکه معادله‌ای چند مجهولی پیش روی تیم درمانی است و آنها باید با اولویت بندی نیازهای فرد، بهترین تصمیم درمانی را با مشارکت بیمار اتخاذ کنند.

وی مهم‌ترین شاخص برای انتخاب داروی درمان اعتیاد را موفقیت‌آمیز بودن درمان با آن دارو برای کنترل بهینه اعتیاد و عواقب آن که عوارض دارویی احتمالی در مقایسه با آن عواقب بسیار ناچیز است عنوان و تاکید می‌کند: منافع درمان دارویی اعتیاد و آسیب‌های مصرف مواد و عواقب اعتیاد آنقدر زیاد است که عوارض محتمل دارویی در مقابل آن بسیار ناچیز است. کما اینکه برای درمان بسیاری دیگر از بیماری‌های مهم، عوارض داروهای آن بیماری را تحمل کرده و می‌پذیریم.

مدیرکل درمان و حمایت‌های اجتماعی ستاد مبارزه با مواد مخدر درباره چرایی استفاده داروی متادون برای ترک اعتیاد اکثریت معتادان اینطور توضیح می‌دهد: اگر بخواهیم بر موضوع متادون متمرکز شویم باید توجه کنیم این دارو عموما (و نه الزاما همیشه) برای درمان نگهدارنده کسانی مناسب‌تر است که اعتیاد آنها در مراحل پیشرفته‌تر، هم از نظر شدت وابستگی و هم از جنبه عوارض جسمی، روانی و اجتماعی ناشی از اعتیاد یا همراه با آن قرار دارند.

با اشاره به روش‌های درمانی اعتیاد و با بیان اینکه لازم است برای درمان اعتیاد مصرف مواد غیرقانونی قطع شود، می‌گوید: باتوجه به وابستگی فرد به این مواد، قطع مصرف آنها موجب بروز علائم جسمی و روانی شدید در فرد می‌شود که به عنوان علائم محرومیت از مواد یا علائم ترک نامیده می‌شوند. اگرچه پس از مدتی به تدریج و طی چند روز از میزان شدت این علائم کاسته می‌شود اما این دوره به حدی ناخوشایند است که فرد وابسته به مصرف مواد برای اجتناب از آن حاضر به تحمل هر هزینه‌ای است و این ترس و اجتناب اغلب مهم‌ترین مانع برای قطع مصرف مواد و آغاز درمان اعتیاد است.

روش‌های مختلف درمان ترک اعتیاد برای افراد با شرایط متفاوت

قربانی معتقد است که برای گذار دوره محرومیت از مواد با حداقل عوارض و علائم ناخوشایند، در درمان تخصصی اعتیاد از متدهای مختلفی استفاده می‌شود. در یک روش که به عنوان رویکرد پرهیزمدار یا اصطلاحا سم‌زدایی شناخته می‌شود با استفاده از داروهایی عوارض ترک مصرف مواد به صورت علامتی درمان خواهد شد؛ یعنی متناسب با نیاز فرد برای علائمی نظیر شکم درد، اسهال، بی‌قراری، بی‌خوابی، عدم ثبات فشار خون و… دارو تجویز می‌شود تا این دوره سپری و اصطلاحا فرد سم‌زدایی شود. طی این مدت و بویژه پس از آن که بیمار از نظر جسمی و روانی ثبات لازم را پیدا کرد، درمان‌های روانشناختی برای پیشگیری از عود مصرف و درمان اختلالات روانی همراه با اعتیاد نیز ارائه خواهند شد و برای مدتی که درمانگران تشخیص می‌دهند ادامه می‌یابد تا وضعیت شناختی و رفتاری فرد اصلاح شود و اختلالاتی که منجر به مصرف مواد شده‌اند نیز بهبود یابد.

به گفته مدیرکل درمان و حمایت‌های اجتماعی ستاد مبارزه با مواد مخدر، برخی افراد واجد شرایط یعنی کسانی که وابستگی شدید به مصرف مواد ندارند، واجد انگیزه قوی برای ترک مصرف مواد و از حمایت اجتماعی و خانوادگی کافی برخوردار هستند به شرط اینکه بیماری مهم جسمی یا مشکل روانی جدی نداشته باشند، می‌توانند سم زدایی را بدون دارو اما با حمایت کامل گروه همتا (معتادان بهبودیافته) به صورت سرپایی یا در مراکز اقامتی استاندارد انجام دهند؛ درهرصورت درمان اصلی برای این افراد نیز مداخلات روانی اجتماعی پس از دوره سم‌زدایی است.

وی رویکرد دیگر در این زمینه را درمان نگهدارنده می‌داند و یادآور می‌شود: این روش برای افرادی استفاده می‌شود که اعتیاد شدید به مواد افیونی دارند؛ به این معنی که به موادی با اثرات اعتیادآور بسیار قوی مثل هروئین یا شیره وابسته هستند و همچنین برای برخی از کسانی که برای مدتی طولانی درگیر مصرف مستمر تریاک بوده‌اند مورد استفاده قرار می‌گیرد. روش درمان پرهیزمدار برای اکثر این افراد (و البته نه لزوما همه آنها) موفقیت‌آمیز نیست یعنی یا امکان طی کردن دوره سم‌زدایی را ندارند و یا به فاصله کوتاهی پس از قطع مصرف به دلیل تاثیرات عمیقی که مصرف مواد بر ساختار عصبی آنها گذاشته است مجبور به از سر گرفتن مصرف مواد می‌شوند.

قربانی یادآور می‌شود که امکان عود مصرف پس از سم‌زدایی برای کسانی که در محیط پر آسیب زندگی می‌کنند، یعنی افرادی که محرک‌های مصرف مواد (مثل دسترسی آسان به مواد، همنشینی با دیگر مصرف‌کنندگان مواد) و عوامل استرس‌زا در محل کار و زندگی خانوادگی و اجتماعی‌شان زیاد باشد هم بیشتر است. این افراد را نیز باید از مصرف مواد مخدر و غیر مخدر غیرقانونی و عوارض آن جدا کرد تا ثبات جسمی، روانی و اجتماعی لازم را برای درمان بلند مدت روانی و حمایتی پیدا کنند. به این منظور از داروهایی استفاده می‌شود که اگرچه از نظر داروشناسی خواص مخدر دارند اما درصورت مصرف مطابق با دستور پزشک، مانند مواد غیر قانونی منجر به نشئگی نمی‌شوند، لازم به افزایش مستمر دوز آنها نیست و درعین حال علائم محرومیت از مواد را کنترل می‌کنند. این داروها فرد را از انجام یک رفتار غیر بهداشتی و مجرمانه یعنی خرید و مصرف مواد غیر قانونی و تبعات و حاشیه‌های آن دور نگه می‌دارند؛ ضمن اینکه چون در شرایط بهداشتی و استاندارد تهیه می‌شوند فرد را از عوارض مصرف مواد مخدر ناخالص و پر آسیب (مثل مسمومیت با سربی که در تریاک وجود دارد) محافظت می‌کنند. البته این شروع کار و برای دستیابی به شرط لازم برای درمان اعتیاد یعنی ثبات جسمی فرد بوده، اما این کافی نیست.

در چه شرایطی امکان عود مصرف مجدد مواد مخدر وجود دارد؟

مدیرکل درمان و حمایت‌های اجتماعی ستاد مبارزه با مواد مخدر با بیان اینکه اصل درمان اعتیاد، درمان روانی-اجتماعی است که با هدف بهبود رفتارهای فرد و بازتوانی مشکلات جسمی، روانی و به ویژه اجتماعی او از آسیب‌های ناشی از مصرف مواد و تبعات اعتیاد صورت می‌گیرد، تاکید می‌کند: از نظر علمی سقفی برای مدت زمان تجویز داروی نگهدارنده وجود ندارد اما کسی که واجد شرایط لازم برای این درمان باشد بهتر است حداقل به مدت یک سال درمان را ادامه دهد در غیر این صورت قطع زود هنگام دارو قبل از بازسازی سیستم عصبی و بهبود وضعیت روانی-اجتماعی فرد می‌تواند موجب عود مصرف مواد شود.

وی البته این را هم می‌گوید زمانی که تیم درمانگر تشخیص دهد با مشارکت بیمار و براساس پروتکل‌های درمانی و به نحوی که موجب بازگشت علائم ناخوشایند نشود، نسبت به قطع تدریجی دارو اقدام می‌کند. در هرصورت مصرف دارو در هر شرایط نسبت به مصرف مواد ارجحیت دارد و هدف نهایی از درمان اعتیاد نه قطع هرگونه دارو بلکه برخورداری فرد از یک زندگی بهداشتی و سالم است، درست مانند آنچه درمورد بیماری‌های مزمن مانند فشار خون و دیابت وجود دارد.

قربانی با بیان اینکه سه داروی اصلی برای درمان نگهدارنده اختلال مصرف مواد افیونی یا همان اعتیاد شدید به مخدرها وجود دارد، «متادون»، «بوپرنورفین» و «اپیوم تینکچر» یا «شربت تریاک» را به عنوان سه داروی مذکور مطرح می‌کند که البته تجویز شربت تریاک بیشتر در کشور ما رایج است چون الگوی مصرف مواد در ایران بیشتر معطوف به تریاک است.

انتخاب دارو نگهدارنده درمان اعتیاد معتادان براساس منابع علمی و پروتکل‌های درمانی

مدیرکل درمان و حمایت‌های اجتماعی ستاد مبارزه با مواد مخدر ادامه می‌دهد: مانند همه داروها، هرکدام از این داروهای درمان نگهدارنده اعتیاد منافع و عوارضی دارند. این شرایط هریک از بیماران است که تعیین می‌کند کدام دارو و با رعایت چه ملاحظاتی از قبیل دوز، شکل دارویی و… برای آن بیمار مناسب‌تر است. برای تعیین روش و رژیم درمانی معیارهایی وجود دارد که در منابع علمی و پروتکل‌ها و راهنماهای درمانی معین شده‌اند و پزشک درمانگر پس از ارزیابی هر یک از بیماران براساس این معیارها تصمیم می‌گیرد فرد از چه رویکرد درمانی (پرهیز مدار یا نگهدارنده) کدام دارو و کدام رژیم درمانی و برای چه مدت بیشتر منفعت ببرد.

متادون برای ترک اعتیاد کدام معتادان مناسب است؟ 

قربانی ادامه می‌دهد: باید توجه داشت نه فقط فاکتورهایی مانند نوع اعتیاد و بیماری‌ها و مشکلات همراه آن، بلکه عواملی مانند وضعیت اقتصادی و معیشتی، سطح سواد، سن، شغل، میزان برخورداری از حمایت خانوادگی و اجتماعی، سابقه درمان‌های قبلی، دسترسی به درمانگر و بسیاری از موضوعات دیگر در این امر تاثیر گذارند؛ بنابراین با یک مسئله دو دوتا چهارتا روبرو نیستیم بلکه معادله‌ای چند مجهولی پیش روی تیم درمانی است و آنها باید با اولویت بندی نیازهای فرد، بهترین تصمیم درمانی را با مشارکت بیمار اتخاذ کنند.

وی مهم‌ترین شاخص برای انتخاب داروی درمان اعتیاد را موفقیت‌آمیز بودن درمان با آن دارو برای کنترل بهینه اعتیاد و عواقب آن که عوارض دارویی احتمالی در مقایسه با آن عواقب بسیار ناچیز است عنوان و تاکید می‌کند: منافع درمان دارویی اعتیاد و آسیب‌های مصرف مواد و عواقب اعتیاد آنقدر زیاد است که عوارض محتمل دارویی در مقابل آن بسیار ناچیز است. کما اینکه برای درمان بسیاری دیگر از بیماری‌های مهم، عوارض داروهای آن بیماری را تحمل کرده و می‌پذیریم.

مدیرکل درمان و حمایت‌های اجتماعی ستاد مبارزه با مواد مخدر درباره چرایی استفاده داروی متادون برای ترک اعتیاد اکثریت معتادان اینطور توضیح می‌دهد: اگر بخواهیم بر موضوع متادون متمرکز شویم باید توجه کنیم این دارو عموما (و نه الزاما همیشه) برای درمان نگهدارنده کسانی مناسب‌تر است که اعتیاد آنها در مراحل پیشرفته‌تر، هم از نظر شدت وابستگی و هم از جنبه عوارض جسمی، روانی و اجتماعی ناشی از اعتیاد یا همراه با آن قرار دارند.

انتهای پیام