«مسجد پامنار سبزوار» نماد پایداری و فناوری
مجله خبری آبادی 118/خراسان رضوی مسجد چنانکه از نامش برمی‌آید در اصل محل سجده و نماز است اما اگر به تاریخ برخی از مسجدها همچون مسجدالنبی، مسجدالاقصی، مسجدالحرام، مسجد جامع اصفهان و مسجد گوهرشاد نگاهی بیاندازیم، متوجه می‌شویم که مسجد از ابتدای شکل‌گیری علاوه بر محلی برای عبادت، کارکرد آموزشی، سیاسی، اجتماعی و هنری نیز داشته است.
رجبعلی لباف‌خانیکی، پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی در گفت‌وگو با مجله خبری آبادی 118 اظهار کرد: مسجدها دو گونه بوده‌اند، مساجد معمولی که جایگاه برگزاری نمازهای پنج‌گانه بودند و مساجد جامع یا جمعه که علاوه بر ادای نمازهای عید، مسائل و مشکلات مسلمانان نیز در آن‌ها طرح و بررسی می‌شده و به دلیل ازدحام و حضور قاطبه مردم شهر در مسجد، گاه رویدادهای بزرگی در آن اتفاق می‌افتاده است؛ به عنوان مثال مردم در زمان بروز حوادثی چون سیل، زلزله، جنگ و … به این مکان پناه می‌آوردند.
وی ادامه داد: این اتفاق یکی از دلایل آسیب دیدن مساجد است، به عنوان مثال در جنگ‌ها که مردم به مسجدها پناه می‌بردند دشمنان در تعقیب آن‌ها به مسجدها هجوم برده و نه تنها مردم را اسیر می‌کردند و به خاک و خون می‌کشیدند بلکه مسجد یا پناهگاه آن‌ها را نیز ویران می‌کردند یا به آتش می‌کشیدند. «مسجد منیعی» در نیشابور و «مسجد مطرز» از دسته همین مساجد هستند که توسط غزها به آتش کشیده شدند.
لباف‌خانیکی خاطرنشان کرد: «مسجد پامنار» یا مسجد جامع سبزوار نیز از جمله مساجدی است که در صحنه پرالتهاب تاریخ سبزوارر شاهد رویدادهای مختلف و گاه خونین بوده است. مسجد کنونی پامنار احتمالا در آغاز نیمه دوم قرن اول هجری قمری به عنوان «مسجدجامع سبزوار» ساخته شد.
وی اضافه کرد: آن مسجد از جمله مساجد شبستانی و از نوع «خراسانی» بود که به شیوه «رازی» همانند مساجد فهرج یزد، تاریخانه دامغان و جامع اصفهان ساخته شده بود. در این نوع مساجد یک فضای ستون‌دار شبستان مانند در سمت قبله، یک صحن وسیع در سمت شمال شرق و رواق‌هایی در دو سوی شرق و غرب، مسجد را شکل می‌دادند.
این باستان‌شناس خراسانی گفت: در کتاب تاریخ بیهق به مسجد جامع یا آدینه سبزوار و مصائبی که بر آن رفته، این‌گونه اشاره شده است «و مسجد آدینه قصبه سبزوار در روزگار حمزة بن آذرک الخارجی خراب گشته بود و مردم نمازجمعه و اعیاد بخسروجرد رفتندی بعد از آن واقعه زنی ریسنده هزینه تجدید بنای مسجدجامع را تقبل کرد و مسجد تجدید بنا شد و امیر احمد بن عبدالله خجستانی دستور داد برای آن منبری از چوب آبنوس بسازند که نام احمد خجستانی به تاریخ ۲۶۶ بر آن نوشته شده بود، اما گویا مسجد خیلی دوام نیاورده زیرا نوبتی دیگر امیر ابوالفضل زیاری در تاریخ ۳۷۰ هجری قمری مسجد را عمارت کرد و در سال ۴۲۰ هجری قمری، خواجه امیرک دبیر مناره‌ای بر آن ساخته و آن مناره بر اثر زلزله‌ای در سال ۴۴۴ هجری قمری فروافتاده و معمار که قصد تجدید بنای مناره کرده این بار کمی از مناره را دوباره ساخت و یک سال بگریخت تا نشست کند و آن‌گاه برگشت و مناره را کامل کرد و آن مناره که به سال ۴۴۵ هجری قمری ساخته شد تاکنون باقی است».
لباف‌خانیکی ادامه داد: آن مناره از نوع مناره‌های جنبان همانند منارجنبان اصفهان و نمادی از فناوری وبهره‌گیری از علم فیزیک در حدود ۱۰۰۰ سال پیش است. در حال حاضر مسجد جامع قدیم سبزوار با وسعت ۳۵۰ مترمربع که به «مسجد پامنار» معروف است، در حاشیه خیابان بیهق سبزوار واقع و شامل یک شبستان، صحن و ورودی است.
وی خاطرنشان کرد: منار کهن مسجد یا همان منارجنبان به ارتفاع ۲۳متر در زاویه شمال‌غربی مسجد قرار گرفته و بر بدنه آن با خط آجری نوشته شده است «بسم الله الرحمن الرحیم محمد علی فاطمه حسن حسین».
این پژوهشگر خراسانی اظهار کرد: مسجد جامع سبزوار در طول حیات خود تغییر و تحولات فراوان یافته که آخرین تغییرات ظاهراً مربوط به سال ۱۳۷۲ است. این تغییر شامل کاشیکاری سردر و نمای پایه‌های ایوان ورودی مسجد است که متن کتیبه‌ها مؤید آن است «بسعی حجة الاسلام حاج میرزا عبدالله برهان خاتمه یافت کتبه جواهر قلم».
لباف خانیکی عنوان کرد: همزمان بر دو طرف ورودی مسجد نیز بخشی از سوره هل اتی بر روی کاشی نقش بسته و در پایان آمده است «از کلب پست‌تر در خانه خدا حاجی محمد اسماعیل صولتی ۱۳۷۲».
وی اضافه کرد: اگر چه از مسجد جامع اکنون تنها مناره آجری آن برجای مانده، اما اصالت و صلابت آن کافی است که هر ساله تعداد زیادی گردشگر به خاطر دیدار و آشنایی با فناوری منارجنبان‌ها راهی سبزوار شوند.
انتهای پیام
