معرفی آثار تاریخی مذهبی تبریز
مجله خبری آبادی 118/آذربایجان شرقی تبریز، آثار تاریخی بسیاری از گذشته دور و دراز خود به میراث دارد که با ویژگیهای منحصربفرد به عنوان جاذبه هایی در جذب گردشگر برای این شهر مطرح هستند و سالانه گردشگران داخلی و خارجی زیادی را فرا می‌خوانند.
نام شهرستان تبریز در آذربایجان شرقی همان اندازه که با صنایع مادر از جمله خودروسازی، قطعه سازی، تراکتورسازی، چرم و کفش و شیرینی و شکلات، گره خورده با جاذبه‌های توریستی و گردشگری نیز عجین شده است. آثار تاریخی فرهنگی و مناظر بکر طبیعی این دیار، کفایت می‌کند تا شما را به دل تاریخ برده و سفری فراموش نشدی را در خاطرات خود ثبت کنید.
مساجد و بقعه ها
مسجد کبود یا مظفریه( گوی مسجد)
آدرس: خیابان امام – بالاتر از میدان ساعت جنب پارک خاقانی
این بنا در سال ۸۷۰ هـ ق در دورة جهانشاه قراقویونلو وبانظارت صالحه خاتون دختر جهانشاه بنا گردیده است.
بنای مسجد شامل سردر، شبستان و مقبره میباشد که سردر آن رو به شمال واقع شده و در کنار آن ستون‌هائی متصل به بنا به‌شکل مارپیچ بالا رفته و در قسمت فوقانی هلال بیضی شکلی وجود دارد. پس از سردر و دهلیز واقع در پشت آن شبستان‌بزرگ مسجد به ابعاد ۵/۱۶ متر قرار گرفته که در سه طرف شمالی و غربی و شرقی آن شبستان رواقی به عرض ۴۰/۴ متر باطاق‌های ضربی و گنبدهای کم خیز وجود دارد.
قسمت جنوبی بنا به شبستان کوچکی موسوم به مقبره راه دارد. کاشیکاری آن آبی رنگ فیروزه‌ای است که به نام «فیروزة اسلام»معروفیت یافته است. در بالای حاشیه‌های عریض طاقچه‌ها کتیبه اصلی بنا قرار گرفته که بالای این کتیبه نیز نوشته‌های کوتاهی باخطوط نسخ و ثلث و کوفی در بین طرح‌های مختلف گل و بوته اسلیمی و اشکال مختلف هندسی جا داده شده است و همة آنها اثر هنری محمد بن نعمت الله بواب خوشنویس مشهور قرن نهم است.زیبایی و تزئینات هنری این مسجد چنان شگفت‌آور است که هر بیننده‌ای آن را تحسین می‌کند.
تاورنیه در سال ۱۰۴۶ هـ ق می‌نویسد. «…بنای مسجد کبود بسیار عالی‌تر از مساجد دیگر میباشد. گنبد این بنا از طرف‌داخل با آجرهای کوچک مربع از کاشیهای الوان مختلف گل و بوته موزائیک شده که در میان آنها به تناسب جملات و آیات‌عربی گنجانیده و بقدری خوب بهم اتصال داده‌اند که گویا یک پردة نقاشی است….» مادام دیولافوا نیز در قرن ۱۵ میلادی‌می‌نویسد: «…بهترین نمونة ابنیة قدیمی تبریز مسجد کبود است. عظمت بنا و ظرافت معماری و کاشیکاری آن همه حیرت‌آور است. این مسجد حیاط بزرگی داشته که در اطراف آن طاقنماهای جالب توجهی بوده و مرکز آن حوض بزرگی برای وضوگرفتن وجود داشته است….»
این مسجد در سال ۱۱۹۳ هـ ق در اثر زلزله ویران شد که از این بنای عظیم و نفیس فقط سردر و چند جرز پایه‌های شبستان‌باقی مانده بود که در سالهای ۱۳۱۸ و ۱۳۱۹ بعد از ۸ سال ثبت تاریخی، تعمیراتی در طاق و سردر شمالی آن به عمل آمد ودر سالهای بعد از انقلاب نیز با بودجه و نظارت انجمن آثار ملی و سازمان ملی حفاظت آثار باستانی سابق و توسط استاد رضامعماران معمار هنرمند تبریزی دوباره بازسازی شد.
ارگ علیشاه
آدرس: خیابان امام. روبروی خیابان فردوسی- جنب مصلی تبریز
مسجد جامع خواجه تاج الدین علیشاه وزیر الجایتو و ابوسعید بهادرخان در فاصله سالهای ۷۱۶ هـ ق الی ۷۲۴ هـ ق ساخته‌شده است و هم اکنون در ضلع جنوبی خیابان امام خمینی واقع است. قسمت جنوبی آن دارای طاقی بزرگ بوده است که به‌علت فرونشستن بنیان و تعجیل در اتمام آن طاق شکسته و فروریخته است. قسمتی که اکنون به چشم می‌خورد قسمت‌مسقف مسجد میباشد که عرض آن ۱۵/۳۰ متر و ارتفاع دیوارهای دور آن به طور متوسط ۳۰ متر است.
درحفریات اخیردریافته‌اند که ۷ متر از دیوارها زیر خاک مانده است. عرض دیوارها ۴۰/۱۰ متر و داخل آنها مرکب از دو دیوار عریض مستحکم‌است که در چند مرحله به وسیلة طاق‌های متعدد به یکدیگر اتصال یافته‌اند. این بنا در زمان علیشاه مسجد جامع شهر و مزین‌به کاشی و ستونهای مرمری و کتیبه گچبری بود. خاک و اغلب آجرهای این دیوار زرد رنگ و از استحکام فوق العاده‌ای‌برخوردار است.از نوشته‌های ابن بطوطه چنین استنباط میشود که در کنار این مسجد خانقاه و مدرسه‌ای وجود داشته که به صورت یک‌مجموعة علمی و مذهبی مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
در دوران قاجاریه صحن و محل زاویه و مدرسه علیشاه را مبدل به انبار غلات و مخزن مهمات قشون ساختند و حصاری دورآن کشیدند و نام ارک را به آن نهادند. این بنا بارها هدف توپ‌ها و گلوله‌های دشمن قرار گرفته بود. در انقلاب مشروطیت نیز یکی از سنگرهای مسلط بر شهر محسوب می‌شد. در اوایل حکومت رضاشاه (سالهای بعد از۱۳۲۰) صحن آن به صورت گردشگاه عمومی درآمده بود.
لیدی شیل که در دوره قاجاریه در ایران اقامت کرده بود در مورد این بنا می‌نویسد.«…جالبترین ساختمانی که در تبریز دیدم، یک عمارت آجری به ارتفاع تقریباً هفتاد فوت بود که به نام «ارک» معروفیت داشت و معلوم بود که در گذشته‌های خیلی دوربنا شده است.
حمداللّه مستوفی دربارة بزرگی و عظمت این بنا آن را به ای وان کسری تشبیه کرده و چنین نوشته است.«…مسجد جامع بزرگی‌ساخته‌اند که صحنش دویست وپنجاه گز در دویست گز و در صفه‌یی بزرگ، از ایوان کسری به مداین بزرگتر، اما چون درعمارتش تعجیل کردند، فرود آمد…»
مسجد جامع
آدرس: خیابان شهید مطهری ( راسته کوچه) روبروی موزه مشروطه
تاریخ برپایی نخستین مسجد جامع را به قرن‌های آغازین هجری نسبت داده‌اند در کتاب مرزبان نامه به جامع تبریز اشاراتی شده که موید آبادانی و شکوه آن در سنوات ۶۰۷ – ۶۲۲ در عصر اتابک ازبک بن محمد بن ایلدیگز بوده است. حاج طالب‌خان پسر حاج اسحق خان تبریزی در سال ۱۰۸۷ هـ ق در وقفنامة مدرسه طالبیه به این مسجد با عنوان «مسجد جامع کبیر»اشاره کرده است. زلزله سال ۱۱۹۳ هـ ق تبریز چند طاق آن را فروریخت که بعدها مرمت گردید.
طول مسجد حدود ۶۲ متر است که در قسمت وسط آن طاق بلند و بزرگی با پایه‌های بسیار مستحکم و قطور وجود دارد.سنگ نبشته‌های مسجد شامل فرمان شاه طهماسب متعلق به سال (۹۷۲۱ هـ ق) شرح تعمیرات دوره قاجاریه و موقوفات‌مدرسه متعلق به سال (۱۱۰۶ هـ ق) می‌باشند.
مسجد جامع را امروزه مردم جمعه مسجد می‌خوانند که قسمتی از محوطة مسجد به کتابخانه و حجرات طلاب علوم دینی‌اختصاص داده شده و در حال حاضر یکی از مراکز تحصیل علوم دینی و جزو افتخارات مذهبی شهر تبریز محسوب میشود.
مسجد استاد و شاگرد
این مسجد در خیابان فردوسی تبریز قرار دارد و بنای اولیه آن به وسیلة امیرحسین چوپانی ملقب به علاءالدین در سال ۷۴۲هجری قمری ساخته شده و به نام خان مغول یعنی سلیمان نواده هلاکو موسوم گردیده و بهمین جهت به اعتبار نام بانی وخان، عده‌ای آنرا سلیمانیه و برخی آن را علائیه نامیده‌اند. وجه تسمیه کنونی آن به این علت است که کتیبه‌های داخل ومندرجات دیوارهای خارج مسجد به خط عبدالله صیرفی خطاط معروف دوران ایلخانی و یکی از شاگردان وی نوشته شده‌است.
بنای مسجد در زمان عباس میرزا نایب السلطنه تعمیر کلی یافت. این مسجد دارای یک گنبد و دو اطاق بسیار باعظمت است. گنبد بزرگ و طاقها و پایه‌های آجری در عین سادگی از جذابیت خاصی برخوردار است. گنبد آجری به کمک ترنبه هائی بر روی بنا قرار گرفته است. در بیرون دیوار شمالی مسجد سنگ مرمرینی نصب شده که تاریخ تعمیر و نام مرمتگر به‌طور برجسته و به خط نستعلیق برآن نقش بسته است.
مسجد حسن پادشاه
این مسجد در کنار میدان صاحب آباد قرار دارد که گویا با بناهای مجاور آن به عمارت نصریه معروف بوده است. این بنا پس ازفوت اوزون حسن و براساس وصیت او در زمان سلطان یعقوب بنا گردیده است. اوزون حسن احداث این مجموعه را پیش ازفوت بر عهدة درویش قاسم گذارد و او در سال ۸۸۲ هـ .ق. با یاری عده‌ای از سادات و حکما بنیاد طرح عمارت نصریه را درانداخت.
در این مسجد سنگ قبر مرمرین زیبائی به ابعاد قریب یک متر در چهل سانتی متر و به بلندی ۳۰ سانتیمتر در پای دیوار شرقی‌خواجه نشین شمالی مسجد زمستانی به طور عمودی جاداده شده است. سنگ نبشتة منصوب در بالای مدخل مدرسه نیز ازکتیبه‌های داخل جامع بوده که هنگام تجدید بنای مسجد و مدرسه روی سر در مدرسه گذاشته‌اند و یکی از شاهکارهای حجاری دورة آق قویونلو به شمار می‌رود. سنگ نبشتة قهوه‌ای رنگ دیگری سر در صحن مدرسة حسن پادشاه نصب گردیده است که متعلق به زمان شاه طهماسب صفوی است. در تعمیرات ۲۰ سال پیش منافذ مسجد زیرزمینی بکلی مسدود گردید و اکنون فقط راهی از کفشکن در ورودی جنوبی مسجدبزرگ به مسجد زیرزمینی باقی است.
مسجد حاج صفر علی
این مسجد در شرق راسته بازار یمنی دوز و در جنوب چای کنار واقع شده است و بانی آن بازرگان معروف معاصر نایب‌السلطنه حاج صفر علی خوئی است.
مسجدی است با عظمت و زیبا، با گنبدی بلند و مناره‌ای منقش به کاشیهای آبی رنگ، در جبهة شمالی این بنا یک گنبدخانه و از دو جبهه شرقی و غربی دو شبستان ستون دار وجود دارد و در جبهه‌های دیگر حیاط حجره هائی برای طلاب‌علوم دینی در نظر گرفته شده است. در ضلع شرقی و غربی مسجد دو تالار دیگر وجود دارد که هریک به جای خود مسجدجداگانه‌ای به شمار می‌آید.
این بنا در سال ۱۱۹۳ بر اثر زلزله آسیب دید که در دورة قاجاریه دوباره سازی شد.بنیان این بنا به اندازه‌ای محکم و استوار نهاده شده که در سال ۱۲۸۸ هـ ق با وجود اینکه هنگام جریان سیل معروف نصف‌بیشتر فضای مسجد پر از آب شده بود باز خلل و شکستی در بنای آن وارد نیامد.
مسجد مفید آقا
در ورودی بازار در جانب شرقی خیابان فردوسی، درست در مجاورت مسجد خزینه مسجد دیگری وجود دارد که معروف به‌مسجد مفید آقا میباشد. بنای این مسجد در سال ۱۳۱۰ هجری قمری آغاز و در ۱۳۱۴ هجری قمری پایان یافته است.
مسجد اسماعیل خاله اوغلی
این مسجد در جانب جنوبی دالان مدرسه، بین مدرسة دینی جعفریه و مسجد جامع بزرگ واقع شده است، در و دو پنجره آن‌به دالان مزبور باز میشود. ده ستون سنگی زیبا و هیجده گنبد ضربی آجری دارد. ستونها در دو ردیف قرار گرفته‌اند و گنبدهامساوی و یکنواخت می‌باشند. در مدخل مسجد طاق کوچک جالبی از آجر تعبیه شده که در پایین آن عبارت«بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم» و آیة ۱۸ سورة توبه با خط ثلث برجسته‌ای گچبری گردیده است. سابقاً به آن مسجد ملامحمد حسن پیشنماز می‌گفته‌اند.
مسجد خزینه (قزللی)
این مسجد که به «مسجد حاجی‌میرزایوسف‌آقا» و «قزللی مسجد» نیز معروف است در ورودی بازار و انتهای خیابان فردوسی‌قرار گرفته است. کف آن از سطح خیابان قریب یک متر بلندتر است و در ورودی و پنجره‌های آن همه مشرف به خیابان‌فردوسی است. حیاط سه گوش کوچکی دارد که با کف مسجد همسطح است. این حیاط دو در دارد یکی در سابق که به بازارقدیم نجاران باز میشود و دیگری در تازه که به خیابان فردوسی مشرف است. این مسجد دوازده ستون سنگی و بیست گنبدآجری یکنواخت دارد. طول مسجد قریب ۲۴ متر و عرض آن قریب ۲۰ متر است. خواجه نشینهای بالنسبه عریض نیز در سه‌سوی شمالی و شرقی و غربی وجود دارد.
بانی مسجد مرحوم حاج‌میرزایوسف‌طباطبائی بوده و عمارت آن نیز در ربع آخر قرن سیزدهم هجری قمری صورت گرفته است.
مسجد مقبره یا مسجد شاه
مسجد مقبره در اول بازار کفاشان واقع شده است. مسجدی است آباد و دایر و به شکل مربعی که طول هر ضلع آن قریب ۲۵متر است. نه ستون سنگی خوش تراش گنبدهای بلند ضربی آن رانگه داشته‌اند. چهار قطعه از ستونها هشت پهلو و پنج قطعة‌دیگر دوازده پهلو است. سطح خواجه نشینهای اطراف مسجد همه عریض و قریب نیم متر از کف مسجد بلندتر است. این مسجد قبلاً به نام مسجد شاه معروف بوده که در زلزلة ۱۱۹۳ هـ ق سقف آن فرو ریخته و مرحوم حاج‌میرزاقاضی طباطبائی از جملة در زیر خاک ماندگان بود که وی بعد از اینکه از زیر خاک سالم بدر می‌آید، باقی ایام حیات را وقف خدمت به مردم می کند و این مسجد را توسعه می‌دهد.
پس از وفات میرزامهدی‌قاضی‌طباطبائی در سال ۱۲۴۱ جسد او را در همان مسجد شاه دفن کردند و همان جارا مقبره نامیدند.
مسجد شاهزاده یا شهدا
در مسیر بازارچة کره نی خانه و امتداد بازار رنگی به بازار امیر که توسط دو خیابان ارتش شمالی و خیابان شهدا مقابل ادارة‌دارائی قطع شده و این بازار بعداً ویران شده مسجد بسیار آباد و معروف شهدا واقع شده است.
این مسجد دردوران قاجاریه توسط نایب‌ااسلطنه عباس‌میرزا ساخته شده و از خصوصیات بارز این بنا وسعت دهنه‌ها و فرم‌متناسب گنبدها و طاقها میباشد. در شبستان این بنا ستونهای سنگی منظم که روی سرستونهای آنها حجاری و مقرنس کاری‌انجام گرفته وجود دارد. نادر میرزا در مورد این بنا چنین می‌نویسد. «…. شالودة مسجد مذبور قبل از جنگ ایران و روس پیش‌از انعقاد قرارداد ترکمنچای ریخته شده و ستونها و قسمتی از پایه‌های مسجد آماده گردید و شاید پاره‌ای از دیواره‌های آن نیزساخته شده بود که جنگ ایران و روس آغاز شد (۱۲۱۸ هـ ق)، و کار بنای مسجد ناتمام ماند تا مدتها پس از درگذشت نایب‌السلطنه عباس میرزا که مسجد بنام او به مسجد شاهزاده معروف شد در اواخر دوران سلطنت محمد شاه برادر کوچکتر وی‌مهدیقلی میرزا بنای مسجد و مدرسه را تکمیل کرد…»
مسجد مجتهد(۶۳ ستون)
در جانب غربی بازار مسجد جامع روبروی بازار نجاران یکی از بزرگترین و جالبترین مساجد تبریز واقع شده است که متعلق‌به دوره قاجاریه بوده و بنای آن شامل گنبد و شبستانی بزرگ میباشد. این مسجد شصت و سه ستون دارد که ستونها وسرستونها همه سنگی است. سقف مسجد با هشتاد گنبد ضربی آجری پوشیده شده و پنجره‌های مسجد به شمال و غرب بازمی‌شوند. نادر میرزا دربارة این مسجد می‌نویسد: «… این معبد را حاج میرزاباقر مجتهد عمارت کرده و مخارج آن را متمولان تبریز تحمل کرده‌اند …»
مسجد حجة الاسلام
این مسجد در جنوب صحن مدرسة‌طالبیه و جانب غربی مسجد جامع واقع میباشد و از سوی مغرب متصل به کوچه باریکی است که به راسته کوچه منتهی‌می‌شود. کف مسجد قریب یک متر از سطح حیاط مدرسه بلندتر است و برای رسیدن به کفشکن مسجد باید از چهار پلة سنگی بالارفت. طول این مسجد پنجاه و هفت متر و عرض آن بیست و پنج متر است.
پنجاه و چهار گنبد آجری برروی چهل ستون سنگی کبود قائم است. همة ستونها منشوری و دارای قاعدة ده ضلعی وسرستون مقرنس یکنواخت هستند به جز یک ستون بزرگ واقع در جلو محراب که حجاری تزئینی مارپیچی و سرستون‌مقرنس پرکاری دارد که از شاهکارهای هنر حجاری به شمار می‌رود. احادیثی نیز با رنگ روغن سفید بردور سرستونهادرج‌گردیده است.
تزئینات مرمرین محراب نیز حکایت از قدمت آن می‌کند. دور تادور مسجد دارای طاق نما و خواجه نشین است که طول همة‌آنها چهار متر و نیم و عرض آنها مختلف است. در جانب غربی این مسجد، مسجد کوچکتری نیز بنا شده که ده ستون سنگی دارد و در زمستانها مورد استفاده قرار می‌گیرد. ازکفشکن این مسجد دری به مسجد بزرگ باز میشود.
بانی مسجد حجة الاسلام ملا محمد ممقانی است که شاگرد شیخ احمد احسائی بود. در سال ۱۲۳۵ هجری قمری باکمک مالی پیروان خود بنای مسجد را آغاز کرد و در سال ۱۲۴۰ قمری کار عمارت آن پایان یافت.
مسجد امام جمعه
این مسجد در جانب شرقی بازار مسجد جامع و نزدیک مدرسة طالبیه واقع شده است. دارای بیست ستون سنگی باسرستون‌های مقرنس و نیز گنبد ضربی آجری است. ستونهای این مسجد در چهار ردیف قرار گرفته‌اند و روی آنها سبز رنگ‌است. بنا به نوشتة نادرمیرزا بانی این مسجد بازرگانی بنام حاجی علی و تاریخ بنای آن ۱۲۵۵ هجری قمری بوده است. درجانب غربی مسجد، مسجد زمستانی کوچک تالار مانندی قرار دارد که درب آن به کفشکن بزرگ باز میشود. این مسجد فاقدستون است.
مسجد و امامزاده سید حمزه (مجموعه ظهیریه)
بقعه سید حمزه در محلة سرخاب تبریز، در محل تقاطع خیابان ثقة الاسلام و بازارچة سید حمزه قرار دارد که در گذشته ازشکوه و عظمت زیادی برخوردار بوده است. صاحب کتاب «روضات الجنان و جنات الجنان» شکوه و زیبایی و بلندی بنا راتعریف کرده و گنبد و عمارت مقبره را «از کمال ارتفاع با آفتاب برابر» ستوده است.
سید حمزه، که در دربار غازان خان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده در سال ۷۱۴ هـ ق به دست مغولان کشته شد و در بنایی که‌میرزا ابوطالب -وزیر آذربایجان – در همان سال بر آرامگاه وی احداث کرده به خاک سپرده شد. آنچه امروز از بقعة سیدحمزه باقی مانده، صحن نسبتاً وسیعی است که در سمت جنوب آن، مقبره قرار گرفته و در سمت شرق و شمال آن، حجرات‌ومدرس‌هایی است که از ده‌ها سال پیش متروک مانده و به امانتگاه اموات تبدیل شده و در تعمیرات سالهای ۱۳۳۳ – ۱۳۳۴هـ .ش که از محل اوقاف ظهیریه به عمل آمده دوباره به حجره و اقامتگاه طلاب علوم دینی تغییر صورت داده است. این بقعه‌گنبد بلندی دارد. طاق زیرین گنبد آیینه کاری شده و بر دور آن کتیبه‌هایی که مشتمل بر تاریخ میباشد نوشته‌اند. بالای طاق سردر ، سنگ نوشتة مرمرینی نصب شده که مربوط به زمان ناصرالدین شاه قاجار است و حکایت از تعمیر این‌بقعه به سال ۱۲۷۹ هـ ق دارد.
به طاق مرمرین در ورودی بقعه که نمای شمالی آن یکی از شاهکارهای حجاری دورة صفویه به شمار می‌رود نوشته‌هایی باتزئین اسلیمی و ختایی و گیاهی دیده میشود. در قسمت پایین هر یک از پایه‌های طاق، یک ترنج قندیلی گلدار تعبیه گردیده‌که در داخل ترنج سمت راست، عبارت «میرزامحمدابراهیم وزیر آذربایجان» به طور برجسته حجاری شده است و نشان‌می‌دهد که جسد میرزاابراهیم در آستانة بقعه به خاک سپرده شده است. علاوه بر اینها، آیینه بندی طاق بالای صندوق نیز دارای ارزش هنری است. هر چند که در وسط بنا صندوقی نهاده شده اماخود قبر همچون دیگر مقابر دورة ایلخانی، در سرداب زیرین بنا قرار دارد.
در جانب غربی صحن بقعة سید حمزه مسجد عالی و با شکوه ظهیریه قرار گرفته است. این مسجد بیشتر به مسجد «سید حمزه» دربین مردم معروفیت دارد. سابقاً «قزللو مسجد» می‌گفتند و شاید علتش مذهب بودن تمام تزئینات و کتیبه‌های طاقها، ازاره‌ها و رواق‌ها بوده است. بانی این مسجد و اضافات آن از قبیل دارالشفاء و شبستان و مدرس، ظهیرالدین میرزامحمدابراهیم پسرصدرالدین‌محمد، وزیر آذربایجان بوده که بقعه و مدرسة سید حمزه را تعمیر کرده و مسجد مورد بحث و متعلقات ومنضمات آنرا به سال یک هزار و هشتاد و هفت هجری قمری احداث و موقوفات زیادی برای حفاظت و نگهداری و ادارة‌امور مربوط بدان معین کرده است. این موقوفات به نام ظهیریه معروفند.
مسجد و بقعه صاحب الامر
این مسجد را اکنون بقعة صاحب الامر می‌گویند و جزء زیارتگاهها محسوب میشود اما تاریخ نگاران و جهانگردان دوره‌صفویه همه این مسجد را مسجد شاه «طهماسب» ذکر کرده‌اند. در محل فعلی «میدان صاحب الامر» یا «حضرت صاحب» سابقاً میدان وسیعی با عمارت و باغی در کنار آن وجود داشته که‌مرکز تبادل کالا و خرید و فروش بوده و داراالضیافة شهر محسوب می‌شده است اما اکنون از برج و باروی آن نشانه‌ای نمانده‌است. در مدخل دهلیز و اندرون بقعه، دو طاق مرمری از زمان شاه طهماسب صفوی باقی است. بلندی طاق اولی ۵/۳ متراست. و از سه قطعه سنگ – دو پایه و یک قوس یکپارچه ساخته شده است. سطح بیرونی طاق و پایه‌ها را گل و بوتة اسلیمی و ختایی بر جستة دل انگیزی پوشانیده و در بالای طاق، عبارت«بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم» در وسط ترنج بیضی شکل به خط‌ثلث نگاشته شده است. سنگ نوشتة مرمرین در جانب شمالی طاق بردیوار نصب شده است. طاق مرمرین دیگری که دربنای اصلی به کار رفته بوده، امروزه پله و سنگفرش آستانه و دهلیز را تشکیل می‌دهد. کاتب چلبی دربارة این مسجد نوشته‌است:«…در قسمت شرقی میدان صاحب آباد متصل به جامع سلطان حسن، مسجد مزین دیگری وجود داشت که چون‌بنایش از شاه طهماسب بود لشکر مراد چهارم عثمانی در سال ۱۰۴۵ قمری خرابش کردند…»
این مسجد پس از عقب نشینی عثمانیان دوباره آباد گردید. در زلزلة شدید ۱۱۹۳ هجری قمری باز فرو ریخت و در سال۱۲۰۸ هجری به وسیلة جعفرقلی‌خان‌دنبلی ملقب به باتمانقلیچ پسر احمدخان تجدید بنا یافت.
مسجد و بقعه ملاباشی
این بنا در خیابان ثقة السلام آخر کوچة دکتر مسیحا واقع شده است که مجموعة این بنا شامل مسجد، مدرسه، داراالضیافه ومقبره میباشد. بانی این بنا میرزاعبدالکریم ملاباشی متوفی به سال ۱۲۹۴ هـ ق است. بنای آن در حدود سال۱۲۸۰ هـ ق پایان یافته است.
مسجد شامل چهار ستون سنگی و نه گنبد ضربی آجری بلند میباشد که در سمت جنوب صحن مقبره واقع شده است. بنای‌اصلی آرامگاه تالاری به طول ۱۲متر و پهنای ۵ متر است که در زیر آن سردابی قبرها را دربر گرفته است. سنگ قبرها در کف تالارورودی سرداب جاسازی شده است. دیوار تالار با دو ردیف کتیبة نستعلیق تذهیب شده که هر مصراع، با چارچوب شیشه‌ای‌قاب داری تزئین شده است. دور صحن آرامگاه، حجره‌هایی دارای صندوقخانه و کفش کن قرار دارد که برای بیتوتة درویشان‌و مسافران ایجاد شده است.
ملاباشی در فقاهت و ادب فارسی و عربی مقام بلندی داشت و بنای مجموعة مذبور در زمان حیات خود او پایه گذاری شد.در این بقعه پانزده تن از افراد سرشناس به خاک سپرده شده‌اند.
مسجد و بقعه دال‌ذال
در محلة مهاد مهین، کوچة واقع بین دو خیابان فردوسی و شریعتی (شهناز) شمالی، نرسیده به میارمیار مسجدی وجود داردکه به مسجد دال‌ذال معروف است. این مسجد چهار ستون سنگی و نه گنبد ضربی آجری دارد. گنبد وسطی بزرگتر و بلندتر ازدیگر گنبدهاست، کف مسجد به شکل مربع و هر ضلع آن پانزده متر طول دارد. در کنار هر دیوار سه‌خواجه نشین یا طاق به عرض قریب یک متر و نیم تعبیه شده است. این مسجد را پیشینیان به نام «مسجدالدار» ذکر کرده‌اند. ازطاق وسطی دیوار غربی مسجد راهی به بقعة امامزاده دال‌ذال باز میشود. این بقعه تجدید بنا یافته و اکنون به صورت تالارمستطیل شکلی است به طول قریب دوازده متر و عرض شش متر که در وسط این تالار، زیر یک مشبک آهنی دو قبر کوچک‌ساده وجود دارد. پوشش آنها از کاشی سبز رنگ معمولی است.
در کتب کهن مزارات به وجود مسجدالدار و دو قبر موجود در کنار آن اشاراتی رفته است. صاحب روضات‌الجنان می‌نویسد.«… مرقد و مزار آن دو بزرگوار، المد فونین فی مسجدالدار رحمهما الله در مسجدی است در درب مهاد مهین، در حوالی محلة‌سنگ سیاه مشخص و معین ایشان را نیز امامزاده می‌گویند…»
بقعه‌ها (مزارها)
بقعة عون‌بن‌علی
این بقعه برفراز بلندترین قلة کوه سرخاب در شمال خاور تبریز و مشرف به همة شهر واقع شده است. تاریخ بنای بقعه وصاحبان گورها روشن نمی‌باشد. اما سبک بنا شیوة ایلخانی دارد و از سنگ سرخ و آجر بنا شده است. بنای بقعه شامل سه اتاق و یک مقبرة مسجد گونه، یک ایوان، دومیل منارة توپر و پنج ستون سنگی بزرگ است که در بنای آن سنگ سرخ کوه سرخاب و اندکی آجر بکار رفته است. ستونهای ایوان بقعه، از سنگ سخت کبود است. در وسط بناحوضچه‌ای از سنگ یکپارچه وجود دارد.
این بنا در قرن نهم و دهم هجری آباد بوده اما زمان تسلط قشون عثمانی آسیب دید که در دوره صفویه تجدید بنا شد و سپس‌در زلزلة سال ۱۱۹۳ هـ ق تبریز شکست برداشته و قسمتی از آن فرو ریخت و بعدها امین لشکر قهرمان میرزا در اواخر قرن‌سیزدهم هجری مرمت و حتی راه همواری برای آن احداث کرد. در سال ۱۳۴۲ هجری به وسیلة اسماعیل خان والی آذربایجان و فرماندة قشون شمال غرب ایران، تعمیرات اساسی در این‌بنا به عمل آمده که در سنگ نوشته دیوار ایوان بقعه نیز بدان اشاره شده است.
بقعة سید ابراهیم
در خیابان شمس تبریزی و در محله دوه‌چی بقعه‌ای وجود دارد که محل دفن شیخ ابراهیم است. وی در زمان آق‌قویونلوهاحکمران بعضی از شهرهای آذربایجان بوده و در سال ۸۷۰ هـ ق در گذشته است. بقعه دارای صحن و حرم ساده و بی پیرایه میباشد و صندوق چوبی مشبکی برروی قبر نهاده شده و چهار تابلوی روغنی‌قهوه خانه‌ای به دیوارهای آن نصب گردیده است.تاریخ ترسیم یکی از تابلوها سال ۱۳۳۳ هـ ق و تاریخ بقیة تابلوها سال۱۳۳۵ هـ ق است. سنگی هم بر دیوار غربی بقعه نصب کرده‌اند که تصویر کف دست، بر آن نقر شده است. می‌گویند این‌جای دست یکی از معصومین است.
سنگ نوشتة مرمر بزرگ و یکپارچه زیبایی نیز در قسمت پائین دیوار جنوبی نصب شده است که این سنگ به طول ۷۰/۳ مترو عرض ۲۵/۱، اثر هنری میرزای سنگلاخ خراسانی، خوشنویس و حجار دوره قاجار میباشد. این سنگ در سال ۱۲۷۰ درمصر حجاری شده و سپس به تبریز انتقال یافته است و اکنون در موزة آذربایجان نگهداری میشود.
کلیساها
کلیسای مادر مقدس (مریم مقدس)
نام این کلیسا منسوب به حضرت مریم مادر حضرت عیسی (ع) می‌با شد و در ضلع جنوب غربی میدان نماز و در ابتدای خیابان شریعتی شمالی واقع شده است.منطقه ای که کلیسا در آن قرار دارد محله قلعه تبریز است که یکی از دو محله ارمنی نشین تبریز بوده و قدیمی تر از محله دیگر یعنی لیل آباد(بارون آواک ) می باشد .
بنای اولیه این کلیسا به حدود سالهای۱۶۰۰ و اندی میلادی (قرن یازدهم هجری ) نسبت داده شده است ، اما بر اثر زلزله سال ۱۷۸۱ م/ ۱۱۹۳ هـ ق ساختمان آن بکلی تخریب شده و بنای آن در سال ۱۷۸۲م به فرمان جاثلیق وقت ارامنه از نو ساخته میشود.تاریخ تجدید بنا در کتیبه مرمرین به خط و زبان ارمنی که در بالای در ورودی صحن کلیسا نصب گردیده، نوشته شده است. کلیسای مریم مقدس بزرگترین و قدیمی ترین کلیسای ارامنه در تبریز است و مراسم بزرگ ملی و مذهبی ارامنه اعم از اعیاد و جشنها و مجالس دینی در این کلیسا برگزار میشود.
بنای این کلیسا شیوه معماری ارمنی دارد و به شکل صلیب است.این کلیسا اخیراً نوسازی شده و تاریخ آخرین تجدید بنا که سال ۱۹۹۴ م/۱۳۷۲ هـ ش میباشد در کتیبه‌ای که در پیش ورودی کلیسا نصب است،آمده است.
کلیسای سرکیس مقدس تبریز
این کلیسا در خیابان شریعتی جنوبی (شهناز جنوبی سابق) و در محله ارمنی نشین بارون آواک که همان محله لیل آباد (لیلاآوا) است، واقع شده است.سرکیس مقدس یکی از مقدسین خاورمیانه بوده و هم دوره ساسانیان است که برای تبلیغ به مازندران آمده و در همان جا هم شهید می شود. سرکیس مقدس، لقب «منجی دختران» را دارد.این کلیسا در سال ۱۸۲۱ م/۱۲۳۷ هـ ق بوسیلة شخصی به نام پطروسیان بنا نهاده شده است.
عمارت این کلیسا چند سال بعد شکست برداشته و در سال ۱۸۴۵ م/۱۲۶۱ هـ ق تجدید بنا یافته است، که این تجدید بنا در کتیبه ای که در بالای سر در ورودی صحن کلیسا نصب شده، آمده است.
بنای کلیسا سبک ارمنی داشته و به شکل صلیب ساخته شده است. این بنا از سنگ است و روی دیوارهای آن پوشش سیمانی دارد. در صحن کلیسا تابلوهای متعددی وجود دارد که همه آنها توسط شخصی به نام آشوت کولیان ترسیم شده است و میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
-تابلوی گریگوار مقدس بنیانگذارفرقه گریگوری ارامنه
-تابلوی مسروپ مقدس مخترع الفبای ارمنی
-تابلوی گریگور آکاچی جاثلیق و شاعر که دعاهای منظوم او در بین ارامنه معروف است.
در محوطه کلیسا و در واقع در حیاط و در پای دیوار شرقی حیاط یک بنای یادبود سنگی برای شهدای ارمنی ساخته شده است .
کلیسای کاتولیک‌ها «عذرای توانا»
عذرای توانا یکی از القاب حضرت مریم بوده و به مفهوم باکره توانا میباشد.
این کلیسا در کوچه میارمیار واقع شده است. ساختمان این کلیسا در سال ۱۹۱۲ م۱۲۹۱/ هـ ش به‌اتمام رسیده و بزرگترین کلیسای ایران به شمار می‌آید.
کلیسای کاتولیک‌ها توسط فرانسویها و به همت اوژن بوره بنا گردیده و یک کشیش فرانسوی بنام فرانسوابرتونیک مسئولیت‌ساخت این کلیسا را بر عهده داشته است. نمای این کلیسا آجری است و معروف است که یک میلیون آجر در ساخت آن بکار رفته است.
کلیسای پروتستانها «کلیسای انجیلی»
از آنجائیکه پروتستانها کتاب مقدس (انجیل) را یگانه قانون ایمان می‌دانند، بر کلیساهای خود، عنوان «کلیسای انجیلی»اطلاق می‌کنند. کلیسای انجیلی در خیابان شریعتی جنوبی (شهناز جنوبی سابق) کوچه والمان واقع شده است. تاریخ آن۱۹۵۸ م/ ۱۳۳۷ هـ ش میباشد، که بر روی یکی از سنگهای بکار رفته در ساختمان کلیسا قید شده است. ساختمان این کلیسا در حیاط وسیعی واقع شده و در کف کلیسا چندین پله بالاتر از سطح حیاط قرار دارد. برج ناقوس آن‌استوانه‌ای و دارای چهار طبقه میباشد. تالار اجتماعات کلیسا به طول ۱۵ متر و به عرض ۵/۱۰ متر است. طرح آن صلیبی شکل است و محراب آن حدود ۸۰ سانتیمتر(چهار پله) از کف تالار بلندتر است.
کلیسای ادونتیستها Adventists
این کلیسا به نام پیروان فرقه خود، کلیسای مسیحی ادونتیست نام گرفته است و در خیابان شریعتی جنوبی (شهناز جنوبی‌سابق) واقع شده است. دارای ساختمانی ساده و کوچک بوده و فاقد ویژگیهای بارزی است که کلیساهای دیگر دارند. ازجمله فاقد ناقوس است و صلیبی بر فراز ساختمان آن به چشم نمی‌خورد. صحن کلیسا بسیار ساده است و به جز چند ردیف‌نیمکت و یک ارگ قدیمی، اثاث دیگری در آن دیده نمی‌شود. محراب ساده آن بلندتر از کف صحن کلیساست و بر دیوارهای طرفین آن «احکام دهگانه خداوند» الصاق شده که در سمت راست این احکام‌به زبان ارمنی و در سمت چپ ترجمه آن به فارسی قرار داده شده است.
کلیسا و زیارتگاه حضرت مریم (مریم ننه)
این کلیسا در محله مارالان تبریز واقع شده است.از آنجائیکه زمانی در مکان این کلیسا ،کلیسائی بنام حضرت مریم وجود داشت،در تجدید بنا نیز همان نام بر آن اطلاق شد،اما عموماًبه مریم ننه معروف است و قدیمی ترین کلیسای باقی مانده از قرون پیش در تبریز می باشد. این کلیسا در دوران حکومت شاه اسماعیل صفوی (اوایل قرن شانزدهم میلادی)در محله مارالان وجود داشته است و در سال ۱۷۱۸م/۱۱۳۴ هـ ق در زلزله شدیدی که تبریز را تکان دادبه ساختمانهای آن آسیب فراوانی رساند.و پنجاه سال بعد یعنی در سال ۱۷۷۶م /۱۱۹۳ هـ.ق سهمناکترین زلزله تبریز رخ داد و این کلیسا را ویران ساخت وبعد از آن به حالت متروکه و مخروبه در آمد.
با اتمام جنگهای ایران و روس تعدادی از ارامنه تبریز به فکر احیاء و مرمت کلیسا و گورستان مربوط به آن افتادند و در حوالی سال ۱۸۳۱ م/۱۲۴۶ هـ.ق اقدام به رفع مزاحمت از اراضی محوطه کلیسا نمودند ودر سال ۱۹۴۰ م/۱۳۱۸ هـ.ق تعمیر اساسی کلیسای مزبور انجام گرفت.
سبک بنای کلیسای مریم ننه سنتی است و با آجر کار شده و گنبد کلیسا در بالای محراب آن واقع شده است.کلیسا فاقد درهای فرعی است.در محوطه باغ این کلیسا حوضچه ای وجود دارد که ارامنه در مراسم جشن وارداوار که از اعیاد مذهبی آنهاست آن را پر از آب کرده و مردم آب آن را روی هم می پاشند. در این محوطه سنگ قبرهای متعددی نیز موجود است که قدیمی ترین آنها مربوط به ۱۸۳۲ م /۱۲۴۸ هـ.ق است ونیز چند سنگ قبر صندوقی نیز وجود دارد که به اواخر قرن نوزدهم مربوط میشود.
انتهای پیام
