پژوهشکده گردشگری جهاددانشگاهی خراسان رضوی در سطح ملی مطرح است

با توجه به اینکه مسئله چند متولی بودن در صنعت گردشگری همچنان ممکن است باعث پیچیدگی‌هایی شود، اما در نهایت سازمان‌های متولی برای توسعه گردشگری باید از مطالعات و داده‌های این پژوهشکده بهره‌برداری کنند.

مجله خبری آبادی 118 در آستانه ۱۶ مرداد و به مناسبت چهل و چهارمین سالگرد تأسیس جهاددانشگاهی میزگردی با حضور مدیران پژوهشکده گردشگری مشهد برگزار کرد.

در ابتدای این نشست جواد براتی، سرپرست پژوهشکده گردشگری جهاددانشگاهی خراسان رضوی اظهار کرد: سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان ما به گردشگری به‌عنوان بخشی مهم که بخواهند برای توسعه آن برنامه خاصی داشته باشند، نگاه نمی‌کنند.

وی با اشاره به تهیه اولین داده‌های حوزه گردشگری در سطح  ملی توسط مرکز آمار در سال ۱۳۸۷ اظهار کرد: طی  ۱۵ سال اخیر اتفاق‌های خوبی نیز در  این حوزه رخ داده است. خوشبختانه از سال ۱۳۹۰ به بعد و با آغاز فعالیت‌های پژوهشکده گردشگری، داده‌های مدونی در این حوزه گردآوری شده که تا قبل از آن وجود نداشته است. همچنین در زمینه داده‌های جهانی نیز از سال ۲۰۰۹-۲۰۰۸  داده‌هایی از ایران توسط سازمان گردشگری جهانی انتشار یافته است که این داده‌ها به ما در مطالعه، تحقیق و پژوهش در این حوزه یاری می‌رساند.

براتی ادامه داد: ما در پژوهشکده گردشگری بر اساس داده‌های گردآوری شده، سعی کرده‌ایم خروجی و تحلیل‌هایی را منتشر کنیم تا سیاست‌گذاران را نسبت به برخی از مسائل مهم این حوزه حساس کنیم. برای مثال سالانه نشست‌هایی را مبتنی بر داده‌های حاصله برگزار می‌کنیم، گروه‌های مختلف ما طی سال جلسات تخصصی خود را در پژوهشکده برگزار می‌کنند، در ۲ سال اخیر هم‌زمان با تغییراتی که در صنعت گردشگری، فعالان اقتصادی این حوزه و نگاه مردم ایجاد شده است، سعی کرده‌ایم بیشتر به بدنه بازار متصل شویم؛ به این معنی که به سراغ صنعت گردشگری هم برویم و با مردم، فعالان اقتصادی، اقامتگاه‌ها و آژانس‌های مسافرتی ارتباط برقرار کنیم که البته این یک ارتباط دو ‌طرفه است.

سرپرست پژوهشکده گردشگری جهاددانشگاهی خاطرنشان کرد: باید به این نکته توجه کرد که داده‌های در دسترس ما چقدر با نیازها و انتظارات مردم تطابق دارد و آیا مدیران از این داده‌ها استفاده می‌کنند یا خیر. برای مثال می‌توان به برنامه راهبردی عملیاتی گردشگری که در سال ۱۴۰۰-۱۳۹۹ انجام شد، اشاره کرد. همکاران ما در پژوهشکده برای این برنامه تلاش بسیار کردند و سند توسعه استان را تهیه کرده، آن را به مرحله راهبردی عملیاتی نیز رساندند، اما این برنامه‌ مورد استفاده قرار نگرفت و تنها به گزارشات محدود شد.

موسمی بودن ماهیت گردشگری

براتی با انتقاد از عدم توجه وزارت میراث و نهادهای متولی به گردشگری به‌عنوان بخشی مهم در اقتصاد اظهار کرد: در این باره می‌توان به معضل فصلی بودن گردشگری اشاره کرد. همه کشورها برای آنکه بتوانند درآمدهای حوزه گردشگری را پیش‌بینی‌پذیر کرده، آن را افزایش داده و پایدار کنند، فصلی بودن گردشگری را کاهش می‌دهند. این کار از فشار به زیرساخت‌ها جلوگیری کرده و درآمدهای حاصله را نیز در طول سال توزیع می‌کند؛ اما براساس داده‌های به دست آمده طی ۱۵سال اخیر، فصلی بودن گردشگری در ایران و استان ما بدتر شده و واضح است که برنامه‌ای برای آن وجود نداشته ‌است. طبق داده‌های سال ۸۷  مرکز آمار ایران، حدود ۳۳ درصد گردشگر ورودی در مشهد مربوط به فصل تابستان بوده است، همین آمار در سال ۱۴۰۰ به عدد  ۳۵ درصد رسیده است.

سرپرست پژوهشکده گردشگری جهاددانشگاهی خراسان رضوی ادامه داد: سیاست‌گذاران برای کاهش فصلی بودن گردشگری راه‌های مختلفی انجام می‌دهند، برای مثال در ایام غیر پیک رویدادهایی را برگزار می‌کنند و یا از اقشاری که سفر نمی‌روند، حمایت‌ می‌کنند تا بتوانند در ایام غیر پیک سفر کنند، اما اکنون شاهد آن هستیم که در سازمان‌های دولتی وام سفر در تابستان و ایام نوروز به افراد تعلق می‌گیرد.

وی با اشاره به عدم سیاست‌گذاری‌های درست در سایر زمینه‌های گردشگری افزود: تعداد تخت‌های حوزه گردشگری در ۱۵ سال اخیر در خراسان رضوی از ۴۵ هزار تخت در اقامتگاه‌های رسمی به ۹۰ هزار تخت رسیده است. تخت‌ها ۲ برابر افزایش داشته‌ اما گردشگر ورودی به استان ۲ برابر افزایش پیدا نکرده است.

براتی خاطرنشان کرد: طی ۱۵ سال اخیر تنها چیزی حدود ۱۰ تا ۲۰ درصد افزایش تعداد گردشگر ورودی به استان را داشته‌ایم، اینکه زیرساخت بدون رشد گردشگر افزایش پیدا کرده است، نشان از بی‌برنامگی است؛ اگر صاحب برنامه‌ بودیم، تناسب بین عرضه و تقاضا وجود داشت.

صنعت گردشگری در کشور ما نسبت به کل اقتصاد ضعیف است

سرپرست پژوهشکده گردشگری جهاددانشگاهی خراسان رضوی اظهار کرد: در مجموع صنعت گردشگری ما نسبت به کل اقتصاد ضعیف است، با دنیا ارتباط گسترده‌ای نداریم و فعالان و سرمایه‌گذاران این حوزه نیز ضعیف‌اند. به طور مثال در اکثر کشورهای گردشگرپذیر دنیا، شرکت‌های بزرگ و چندملیتی در صنایع هوایی و اقامتی سرمایه‌گذاری کرده‌اند اما در کشور ما چنین چیزی وجود ندارد.

براتی ادامه داد: ما حتی هتل‌های زنجیره‌ای محدودی داریم، حمل و نقل هوایی ما تقریبا همین شرایط را دارد و کلا سرمایه‌گذاری خارجی در این حوزه صورت نپذیرفته‌است. آژانس‌ها و تورگردان‌های ما نیز به‌شدت ضعیف هستند و نیروی کار آن ‌ها بسیار کم است. در کیفیت و کمیت نیز ضعیف هستیم.

وی عنوان کرد: گردشگری یکی از صنایعی است که  اشتغال‌زایی آن بسیار بالاست و در این زمینه رتبه سوم را در صنایع  به خود اختصاص داده است، اما ما از این ظرفیت به‌درستی بهره نمی‌بریم و تمرکز زیادی برای اشتغال‌زایی در این حوزه موجود نیست.

براتی اضافه کرد: با وجود اینکه زیرساخت‌ها در گردشگری نسبت به گذشته مخصوصا در بخش خصوصی بهتر شده، اما همچنان بدون برنامه است و دولت نیز خیلی به دنبال این نیست که از ظرفیت‌هایی موجود استفاده کند. برای مثال ما در ایران مجوزی برای طراحی و اجرای تور اپراتوری به شرکت‌ها نمی‌دهیم و این یک زیرساخت مهم در اشتغال‌زایی است که باید اصلاح شود.

صنعت گردشگری در سطح بین‌الملل

وی عنوان کرد: ما جزو کشورهای گردش‌پذیر جهان هستیم، اما با این همه ظرفیت بر اساس آمار سازمان جهانی گردشگری، تعداد گردشگران خارجی که در سال ۲۰۲۳ وارد ایران شده ۵۸۷۰ هزار نفر بوده که قابل مقایسه با یک ماه گردشگری در کشوری مانند ترکیه نیست. طی سال گذشته چیزی بالای ۴۰ میلیون گردشگر خارجی به ترکیه وارد شده است، این در حالی است که بیشترین ورودی گردشگر به کشور ما طبق آمار همین سازمان مربوط به دوره قبل از کرونا و چیزی حدود ۹ میلیون گردشگر است که این رقم با اهداف ما فاصله زیادی دارد. در یکی ۲ سال اخیر اقدامات مثبتی نظیر حذف روادید به صورت یک طرفه توسط سازمان میراث پیگیری شده که البته نقدهای زیادی نیز به دنبال داشته است.

سرپرست پژوهشکده گردشگری جهاددانشگاهی خراسان رضوی گفت: ما یک مرکز خدمات گردشگری در پژوهشکده داریم که برای وصل شدن ما به بازار کمک می‌کند و تلاش ما این بوده که به بخش خصوصی هم متصل شویم و به بازار خدمات دهیم. در یک سال اخیر با کانون هتلداری که در حال شکل‌گیری است ارتباط برقرار کرده‌ایم و به دنبال برقراری تفاهم‌هایی نیز هستیم، به کمک قراردادهایی که با همکاری پژوهشکده با آژانس‌ها  منعقد شده، اولین برنامه‌های تور مشترک در استان هم در حال برگزاری‌ست. با بدنه فعالان حوزه اقتصادی در حال ارتباط‌ گیری هستیم و سعی کرده‌ایم نفوذ خود را از مشهد و استان فراتر ببریم.

وی ادامه داد: اکنون مشاور و برنامه‌ریز توسعه گردشگری در جهاد کشور هستیم و به وزارتخانه نزدیک‌تر شده‌ایم، همکاران ما به عنوان مشاور، ناظر و همکار در هر پروژه‌ای در سطح ملی که نیاز باشد، حضور پیدا می‌کنند و نفوذ ما در سایر استان‌ها بیشتر شده و مدیریتی یک پارچه در این حوزه در حال شکل‌گیری ست.

سازمان‌های متولی گردشگری باید از داده‌های پژوهشکده جهاددانشگاهی استفاده کنند

براتی افزود: البته مسئله چند متولی بودن در صنعت گردشگری همچنان ممکن است باعث پیچیدگی‌هایی شود، اما در نهایت سازمان‌های متولی برای توسعه گردشگری باید از مطالعات و داده‌های ما بهره‌برداری کنند. ما نیز باید با بخش علمی و تحقیق و توسعه ارتباط  بهتری برقرار کنیم تا بتوانیم به تحلیل‌های دقیق‌تری دست یابیم و به توسعه صنعت گردشگری کمک کنیم.

وی گفت: ارتباط ما با صنعت نیز باید قوی باشد، زیرا داده‌ها و اطلاعات ما عمدتاً از آن‌جا تأمین می‌شود. در واقع ما باید به‌ صورت مستمر با نهادهای مختلف ارتباط برقرار کنیم و بر اساس نیازهای روز، اولویت‌های پژوهشکده را مشخص کنیم.

عدم استفاده صحیح از مطالعات پژوهشکده گردشگری در استان و کشور

علیرضا حاتمی، رئیس سابق پژوهشکده جهاددانشگاهی خراسان رضوی گفت: در مثالی می‌توان به تهیه سند تحول گردشگری به سفارش میراث و برای ارائه به استانداری اشاره کرد، در پژوهشکده از آن استقبال کردیم اما در جلسات مختلفی که در راستای همین موضوع با مقامات استانی داشتیم بیشتر سوالاتی از این دست مطرح شد که چرا ما نتوانسته‌ایم در این حوزه به سطح کشورهایی مانند دبی یا ترکیه برسیم و متأسفانه، زمان بسیار کمی برای بحث و تبادل نظر در اختیار ما قرار گرفت.

وی اضافه کرد: موضوعاتی از این دست باعث می‌شود که نتوانیم به عمق مسائل بپردازیم و به طور خلاصه باید گفت آنچه که در پژوهشکده گردشگری انجام می‌شود به درستی مورد استفاده قرار نگرفته است.

جای خالی حساب‌های اقماری در صنعت گردشگری

همچنین حامد بخشی، مدیرگروه جامعه‌شناسی پژوهشکده گردشگری جهاددانشگاهی خراسان رضوی با اشاره به محوریت وضعیت داده‌ها در حوزه گردشگری اظهار کرد: صنعت گردشگری ایران نوپا و در حال توسعه است و ما در این صنعت با داده‌هایی محدود و ناقص مواجه هستیم و مجموع داده‌هایی که در اختیار داریم، عمدتاً به داده‌های مرکز آمار و برخی از پیمایش‌های آماری پژوهشکده گردشگری محدود می‌شود؛ به همین دلیل است که سیستم حساب اقماری گردشگری هنوز به جایی نرسیده و داده‌ها به شکل مطلوب، به‌روز و منظم جمع‌آوری نشده‌اند که ما وضعیت دقیق خود را در صنعت اقتصاد گردشگری بدانیم.

وی اضافه کرد: دلیل این امر شاید این باشد که گردشگری در چند دهه اخیر متولی درستی نداشته است و به علت سطح رفت و آمدی مدیران، آشفته‌ترین سازمان کشوری به شمار می‌رود که البته چند سال است به وزارت تبدیل شده است. همچنین این نکته نیز بسیار حائز اهمیت است که داده‌های حاصله چقدر با نیازها و انتظارات مردم تطابق دارد و آیا مدیران ما از این داده‌ها استفاده می‌کنند یا خیر.

این عضو هیئت علمی با اشاره به عدم وجود ثبات نسبی در مدیریت گردشگری، خاطرنشان کرد: این عدم ثبات باعث می‌شود که نتوانیم برنامه‌ریزی‌های مؤثری در زمینه گردشگری داشته باشیم.

بخشی نیز با اشاره به موسمی بودن ماهیت گردشگری، ادامه داد: فصل‌ها عمدتا سازنده گردشگری‌اند و اگر وجود نداشته باشند، صاحبان این حوزه با سازوکارهایی آن‌ها را به وجود می‌آورند. یکی از اهداف جدی ساختن جشنواره‌ها در مقاصد گردشگری نیز ساخت همین فصل‌های گردشگری‌ است.

وی ادامه داد: برای مثال گردشگری طبیعی ذاتا فصلی است، اما برخی دیگر از انواع آن مثل گردشگری زیارتی، با توجه به شرایط گردشگران که چه زمانی سفر می‌کنند فصلی می‌شود، از این‌رو می‌توان گفت که تعطیلات همیشه با گردشگری گره خورده است.

بخشی گفت: گردشگری به مثابه یک صنعت یا بخشی از سبک زندگی، از زمانی پدید آمد که فراغت به وجود آمد و می‌توان گفت که این صنعت مربوط به دوران پیشافراغت نیست، بلکه مربوط به دوران پسافراغت است.

وی اضافه کرد: از زمانی که اوقات فراغت در سبک زندگی افراد به وجود آمد و همین‌طور نحوه مدیریت این اوقات به میان آمد، زمینه‌ای شد برای ایجاد گردشگری و به همین علت می‌توان گفت که گردشگری یک پدیده مدرن است. در این پدیده مدرن، بحث عرضه و تقاضا نیز حائز اهمیت است.

بخشی عنوان کرد: پژوهش‌ها در این حوزه نشان می‌دهد که در سطح اجتماعی انتظار و پاسخ با یکدیگر تنظیم شده‌اند، به این معنی که مردم در سال‌های اخیر، خود را با نظام انتظار و پاسخ متناسب کرده‌اند اما لازم به ذکر است که در جامعه ما باید به گردشگری به عنوان یک مسئله اجتماعی پرداخته شود و کار نهادهای مرتبط در این حوزه این باشد که از این جریان اجتماعی، شغل و ثروت ایجاد کند.

وی اضافه کرد: برای مثال آمار گردشگری در سال ۱۴۰۱-۱۴۰۰ نشان می‌دهد که چیزی در حدود ۳۵ درصد جامعه ایران حداقل یک سفر گردشگری در سال داشته‌اند و در ۴ سال قبل آن یعنی در زمان کرونا که این مقدار بیشتر بوده ، ۶۵ درصد مردم در سال یک سفر گردشگری داشته‌اند؛ این نشان‌دهنده یک جریان  اجتماعی بزرگ است که نهادهای مرتبط باید بتوانند از این گردش اجتماعی ۴۰ میلیونی، شغل تولید کند که متاسفانه نمی‌کند.

مدیر گروه جامعه‌شناسی پژوهشکده گردشگری جهاددانشگاهی خراسان رضوی ادامه داد: وضعیت گردشگری ما در ۳ سطح قابل بررسی است. سطح حکمرانی، سطح اقتصادی و اجتماعی. در سطح اجتماعی به عنوان بخشی از زندگی و سبک زندگی افراد، می‌توان اینگونه به موضوع پرداخت که گردشگری به یک بخش جدایی‌ناپذیر از زندگی مردم تبدیل شده است و در سال‌های اخیر گردشگری به یک نوع معیشت تبدیل شده و ما با نوعی گردشگری معیشتی مواجه هستیم تا یک گردشگری صنعتی یا تجاری که در آن رضایتی نسبی، بین متقاضیان خدمات گردشگری و عرضه‌کنندگان این خدمات نیز وجود دارد.

گردشگری یکی از معدود حوزه‌های اجتماعی است که رضایت عمومی در آن بالاست

بخشی گفت: به نظر می‌رسد گردشگری یکی از معدود حوزه‌های اجتماعی و معیشتی کشور باشد که در آن رضایت عمومی بالاست. مردم در سفرهای خود از خدمات دریافتی رضایت دارند، به این دلیل که آدم‌ها در واقع سفر گردشگری خود را به گونه‌ای می‌چینند که از آن راضی باشند. ۲ موج پیمایش گردشگری ما این داده را نشان داد که مردم از خدمات دریافتی راضی هستند، هرچند برخی از این خدمات با استانداردها همخوانی نداشته باشند. مردم از آنچه که در طول سفرشان می‌گذرد راضی‌اند یعنی سطح انتظار با سطح عرضه خدمات منطبق است و در این سطح رضایت نسبی رو به بالا وجود دارد. این یک نکته مثبت است که نشان‌دهنده وجود رضایت عمومی در این حوزه است.

فرهنگ میزبانی و نقش آن در تجربه یک سفر به  یادماندنی

در ادامه این میزگرد بخشی درخصوص موضوع فرهنگ میزبانی در گردشگری اظهار کرد: فرهنگ میزبانی، صفت جامعه محلی است و منظور از آن مواجه‌هایی است که گردشگر با مردم محلی دارد نه خدمات‌رسانان، اگر این فرهنگ مثبت باشد قطعا در خدمات‌رسانی نیز تاثیر گذارخواهد بود. ما باید به دنبال فهم عمیق‌تری از فرهنگ میزبانی باشیم و این فرهنگ‌ باید به گونه‌ای باشد که تجربه و درکی مثبت برای مسافران ایجاد کند. مهم است که ما با نگاه‌های گرم و مهمان‌نوازانه با گردشگران برخورد کنیم. اگر گردشگران احساس کنند که با سردی یا انزجار مواجه شده‌اند، قطعاً تجربه خوبی نخواهند داشت. به عنوان مثال نحوه‌ برخورد مردم محلی با گردشگران در مترو یا خیابان‌ها تأثیر زیادی بر ادراک آن‌ها دارد. اگر نتوانیم این تجربه را فراهم کنیم، تکرار سفرها به کشور ما کاهش می‌یابد.

وی ادامه داد: علاوه بر این‌ موارد موضوع فریب و کلاهبرداری در مقاصد گردشگری نیز باید مورد توجه و نظارت قرار گیرد. مقاصد و خدمات‌رسانان گردشگردی به لحاظ دارا بودن ویژگی‌هایی، مستعد کلاهبرداری‌اند که البته این کلاهبرداری‌ها یک مسئله فرهنگی نبوده بلکه مسئله کنشگر عقلانی‌اند و هرجایی همین‌ است مگر اینکه نظارت دقیق و درستی وجود داشته باشد.

بخشی عنوان کرد: استمرار در ارائه خدمات با کیفیت نیز بسیار مهم است. هر کنشگر عقلانی باید به فکر سود بلندمدت باشد و از کلاهبرداری پرهیز کند. کلاهبرداری نه تنها به اعتبار یک مقصد آسیب می‌زند، بلکه باعث کاهش اعتماد گردشگران می‌شود. مشهد به تنهایی ۲۶ درصد از کل گردشگری کشور را تشکیل می‌دهد و این سهم بسیار زیادی است که اهمیت نظارت بر کلاهبرداری در حوزه گردشگری آن را تشدید می‌کند.

این عضو هیئت علمی پژوهشکده گردشگری با اشاره به اینکه در سطح اجتماعی، بخش خصوصی توانسته است خود را با مصرف‌کننده وفق دهد، افزود: در مشهد حدود ۲۰ تا ۲۵ درصد از اقامتگاه‌های ما خانه‌های شخصی هستند و توانسته‌اند خود را با نیاز گردشگران تنظیم کنند. پس ما یک نوع گردشگری معیشتی داریم. گردشگری معیشتی به نوعی از گردشگری اطلاق می‌شود که برای توسعه آن صنعتی شکل نمی‌گیرد بلکه  افراد خودشان آن را رفع و رجوع می‌کنند و خروجی اقتصادی این نوع گردشگری به گونه‌ای نیست که  شغل‌های جدید و ارزش افزوده ایجاد کند و به کسب و کار گردشگری کمک کند.

وی ادامه داد: برای مثال در کشور ما حدود ۷۰ درصد گردشگران با خودرو شخصی سفر می‌روند و  بالاترین میزان رضایت از سفر نیز ۴.۲ از ۵ و مربوط به همین نوع سفر بوده است. علاوه بر این در سال ۱۳۹۶ از هر ۵ گردشگر، ۴ نفر گفته‌اند که در سفرها خودشان غذا درست می‌کنند؛ در واقع ۳۶ درصد از گردشگران در سال ۱۳۹۶ به خانه اقوام و خویشان خود می‌رفتند و تنها ۷ درصد گردشگران به هتل‌ها رفته‌اند که البته این روند پس از کرونا و در سال‌های اخیر تغییر کرده ‌است و بر طبق پیمایش سال ۱۴۰۱-۱۴۰۰ این مقدار به ۱۳ درصد رسیده است.

بخشی در خصوص موضوع رضایت از سفر در شرایط موجود نیز گفت: هدف زندگی کیفیت آن نیست بلکه رضایت از آن است. هدف رسیدن به شادمانی و خرسندی‌است. هر زمان توقعات ما با آنچه که داریم برابر باشد، نشان‌دهنده وضعیتی مطلوب است. این تعامل در رفتار گردشگری و انتخاب افراد برای سفر نیز صدق می‌کند. افراد خودشان و بر اساس شرایط خود، دست به انتخاب می‌زنند و در این زمینه، آزادی عمل و در نهایت رضایت دارند. بخش گردشگری غیر رسمی ما نیز خود را در این زمینه به خوبی تطبیق داده است.

عدم شفافیت یکی از بحث‌های اصلی در داده‌های گردشگری است

در ادامه هادی رفیعی، عضو هیئت علمی گروه اقتصاد پژوهشکده گردشگری گفت: بخش گردشگری ما فقر داده، داشته و دارد؛ البته به علت رشد جایگاه این صنعت در دهه گذشته، این وضعیت بهتر شده است اما تا رسیدن به حداقل‌های سایر بخش‌های اقتصادی فاصله زیادی دارد.

وی افزود: بحث اصلی در داده‌های حوزه گردشگری، نبود نظام شفاف در این زمینه است. ما در سطح وزارت نظام مشخصی برای جمع‌آوری، یکسان‌سازی و پایش داده‌ها، آن‌طور که باید نداریم. کارهایی انجام شده اما تا ایده‌آل‌ها هنوز فاصله زیادی وجود دارد. در اغلب کشورهایی که صاحب صنعت گردشگری هستند این صنعت بر پایه داده‌های اقماری استوار شده است، اما متاسفانه ایران هنوز به این داده‌ها به صورت دقیق دست نیافته است.

رفیعی نیز در خصوص پیامدهای اقتصادی فصلی شدن گردشگری گفت: فصلی بودن گردشگری در ۲ دهه اخیر در مشهد پررنگ بوده است، اما اگر به این شهر به عنوان یک شهر زیارتی نگاه کنیم می‌توان گفت که این نوع گردشگری به واسطه فعالیت تورها و هتل‌های مختلف و موضوع چهار فصلی کردن این صنعت در استان کم‌تر شده است. البته دوره‌های پیکی مانند ایام نوروز و محرم و صفر در مشهد وجود دارد که حجم عظیمی از مسافران را در خود جای می‌دهد و تغییراتی را در شهر مشهد و گردشگری آن به وجود می‌آورد.

وی ادامه داد: در نتیجه از تاثیرات اقتصادی فصلی بودن گردشگری، می‌توان به ایجاد ظرفیت خالی در برخی از فصول اشاره کرد که از انتفاع اقتصادی آن بخش‌ها کم می‌کند و در دوره‌های پیک فشار زیادی را به مدیریت شهر مقصد وارد می‌کند. در بسیاری از کشورها برای رفع این موضوع چاره اندیشیده‌اند و تورها و رویدادهای خود را در طول سال بسط و گسترش داده‌اند تا از کاهش انتفاع اقتصادی خود جلوگیری کنند.

رفیعی اضافه کرد: به لحاظ اقتصادی، اهمیت گردشگری زمانی مشخص می‌شود که وقتی به ۲ دهه اخیر توجه می‌کنیم، متوجه می‌شویم که سفر و گردشگری کالای لوکسی بوده است که در راستای درآمد افراد دستخوش تغییر می‌شده؛ اما امروزه این موضوع از کالای لوکس به کالای ضروری تبدیل شده است و افراد توقعات و برنامه‌های خود را با آن متناسب کرده‌اند.

گردشگری در حال حاضر کالایی ضروری برای خانواده‌ها به حساب می‌آید

وی خاطرنشان کرد: این امر نشان‌دهنده این موضوع است که خانواده‌ها نیاز به گردشگری دارند و علی‌رغم تغییرات درآمدی باز هم سفر را انتخاب می‌کنند؛ البته این موضوع در دهک‌های درآمدی مختلف، متفاوت است اما به طور متوسط گردشگری در حال حاضر کالایی ضروری برای خانواده‌ها محسوب می‌شود.

گردشگری یکی از بخش‌های پیشرو در برنامه هفتم توسعه

رفیعی ادامه داد:علاوه بر این‌ موارد این موضوع در نظام برنامه‌ریزی گذشته بیان نشده بود، اما در برنامه ششم و هفتم توسعه به این نکته توجه شده است و صنعت گردشگری به عنوان یکی از ۸ بخش پیشرو اقتصادی شناسایی شده است. البته در اجرای این برنامه‌ها مشکلات زیادی وجود دارد و ما امیدواریم دولت چهاردهم که شعار آن مبتنی بر اجرای برنامه‌ها است، در این مسیر موفق شود و این کاستی‌ها را جبران کند.

رفیعی اضافه کرد: صنعت گردشگری در سطح بین‌الملل در ۲ الی ۳ دهه اخیر رشد کرده است و از بسیاری از صنایع صاحب‌نام پیشی گرفته است. در حال حاضر در سال ۲۰۲۳ حدود ۹.۱ درصد تولید ناخالص داخلی دنیا و ۱۰ درصد اشتغال دنیا مربوط به صنعت گردشگری بوده است. همچنین بر اساس آخرین آمار جهانی از هر ۵ شغل جدیدی که ایجاد می‌شود، یکی از آن‌ها مبتنی بر صنعت گردشگری قرار دارد. در سال ۲۰۱۹ یعنی قبل از شیوع بیماری کرونا، سهم صنعت گردشگری در تولید ناخالص داخلی دنیا ۱۰.۴ درصد بوده است و سهم اشتعال ۱۰.۵ درصد بوده است و در این حوزه، جهان هنوز به رونق پیش از کرونا دست‌پیدا نکرده ‌است.

وی گفت: صنعت گردشگری در راس بخش‌های اقتصادی آسیب‌پذیر در دوران کرونا بوده است. در کشور ما و خراسان رضوی نیز وضع به همین صورت بوده است. در ایران سهم صنعت گردشگری در تولید ناخالص داخلی  قبل از کرونا ۵.۵ درصد و هم‌اکنون ۴.۷ درصد است. همچنین اشتغال صنعت گردشگری در ایران قبل از کرونا حدود ۸ درصد بوده و اکنون ۶.۶ درصد است که حدود یک میلیون و ۶۰۰ هزار نفر شاغل را در خود جای داده است. یعنی طیف وسیعی از مشاغل شامل بخشی از صنعت حمل‌ونقل، بخشی از صنعت غذا، هتلداری و غیره که اهمیت آن در دوران کرونا مشاهده شده است.

رفیعی خاطرنشان کرد: ایجاد زیرساخت‌های مناسب برای گردشگری بین‌الملل نیز حائز اهمیت است. بیش از ۵۸ درصد گردشگران بین‌المللی از طریق خطوط هوایی سفر می‌کنند و زیرساخت‌ ایجاد خطوط هوایی به روز با گستره بین‌المللی امری ضروری به نظر می‌رسد. این کاری است که اغلب کشورهای صاحب سبک این حوزه انجام داده‌اند و شاید بتوان گفت که قدم اول در جذب گردشگر خارجی و حتی داخلی است. اگر ما هم مانند کشورهای قطر یا امارات خطوط هوایی قوی و مناسبی داشتیم و کشورمان یکی از هاب‌های هوایی منطقه بود، وضعیت گردشگری‌مان به مراتب بهتر بود. البته باید دقت داشت که این بخش تا حدود بسیار زیادی تحت تاثیر سیاست‌های کلان کشور است.

نظام مدیریتی گردشگری در کشور ما سنتی است

عضو هیئت علمی گروه اقتصاد پژوهشکده گردشگری جهاددانشگاهی خراسان رضوی در پاسخ به این سوال که نظام مدیریتی حاکم بر صنعت گردشگری را چگونه ارزیابی می‌کند، گفت: اگر ما مدیریت به‌روز و مبتنی بر برنامه را به عنوان مدیریت تاثیرگذار در نظر بگیریم، بخش صنعت گردشگری نیز مانند سایر بخش‌ها بوده و متکی بر برنامه نیست به خصوص در خراسان، پس با توجه به این موضوع  باید گفت نظام مدیریتی گردشگری ما، سنتی محسوب می‌شود.

وی با اشاره به اهمیت نوآوری در صنعت گردشگری خاطرنشان کرد: اگر نوآوری متناسب با خواست نسل‌های بعدی نباشد، آن مقصد گردشگری شکست خواهد خورد، چراکه با خواسته‌های آنان مطابق نبوده است. در همین زمینه پژوهشکده گردشگردی اقدامات موثری انجام داده است، برای مثال می‌توان به ترسیم نقشه هوشمند گردشگری ایران اشاره کرد که از طریق واقعیت افزوده صورت گرفته و افراد می‌توانند از آن طریق مکان‌های گردشگری را مطالعه و مشاهده کنند.

رفیعی ادامه داد: البته این اقدامات کافی نیست مخصوصا در مورد هتل‌های ما که اغلب آن‌ها به سیستم‌های آنلاین دنیا متصل نیست. در زمینه شبکه‌ها و رسانه‌های اجتماعی نیز ما هنوز به‌خوبی نتوانسته‌ایم به شبکه گسترده جهانی متصل شویم و این یکی از اصلی‌ترین نکاتی است که از آن بهره‌برداری نکرده‌ایم.

انتهای پیام