گردشگری کشاورزی در همدان؛ فرصت یا حسرت؟

“گردشگری کشاورزی” که زیرمجموعه گردشگری روستایی قرار دارد نه‌ تنها به گردشگر حسی خوشایندی می‌دهد بلکه آشنا شدن با جغرافیای روستاهای ایران را نیز به همراه دارد، این نوع از گردشگری همچنین یکی از بنیادی‌ترین ابعاد گردشگری و حوزۀ فرهنگی بومی محلی هر منطقه، کشور، شهر و روستاست.

همدان به دلیل داشتن محصولات متنوع کشاورزی و معروفیت این محصولات در عرصه ملی و بین‌المللی حرف‌های زیادی برای گفتن دارد، از طرفی کشاورزی محور نخست توسعه استان است و همین دلایل بر اهمیت این حوزه صحه می‌گذارد. از طرف دیگر، همدان جاذبه‌های تاریخی و طبیعی فراوانی دارد که ظرفیت بی‌نظیری است و می‌تواند توسعه گردشگری را به دنبال داشته باشد اما متاسفانه تاکنون آنطور که باید در این حوزه موفق نبوده است.

در این راستا، مجله خبری آبادی 118 در نشست تخصصی” بررسی ظرفیت‌های گردشگری کشاورزی در همدان” به این حوزه پرداخت و ابعاد مختلف گردشگری کشاورزی در همدان را مورد بررسی قرار داد.

معاون آموزشی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان همدان با اشاره به اینکه وقتی به دنبال ایجاد ظرفیت در حوزه گردشگری کشاورزی هستیم باید امکانات مناسبی برای گردشگر فراهم کنیم، گفت: گردشگری کشاورزی عموما مربوط به مناطق روستایی است و گردشگران این حوزه به دنبال آرامش روحی و کسب تجربیات بکر در اینگونه مناطق هستند.  

رمضان کلوندی بیان کرد: به عنوان مثال در برخی از کشورها مزارع گیاهان دارویی اسطوخودوس به حوزه کارآفرینی کمک کرده، در این مزارع امکانات لازم برای ماندگاری گردشگر وجود دارد چرا که رایحه و اسانس اسطوخودوس بر آرامش اعصاب و روان تاثیرگذار است.  

وی ادامه داد: همچنین گردشگران در مزارعی مثل مزارع زعفران می‌توانند چیدن و برداشت محصول را بینند و راجع به فرآوری آن اطلاعاتی کسب کنند که برایشان جالب است.

کلوندی اظهار کرد: همدان به عنوان استانی که قطب نخست اقتصاد آن، کشاورزی است پتانسل خوبی در زمینه تولیدات کشاورزی مثل انگور، سیب‌زمینی، سیر، گیاهان دارویی، گشنیز، زعفران، گردو و رازیانه دارد، از طرف دیگر با وجود جاذبه‌های تاریخی و گردشگری، ظرفیت زیادی در این حوزه داراست.

وی یکی از ظرفیت‌های گردشگری کشاورزی همدان را باغ گیاهان دارویی دانست و گفت: در این باغ به عنوان اولین باغ گیاهان دارویی در کشور حدود ۲۰۰ گونه گیاهان دارویی ایرانی و خارجی کشت می‌شود و دارای قابلیت‌های فراوانی است، همچنین تا قبل از شیوع کرونا سالانه حدود ۳۰۰ مورد بازدید از این باغ انجام می‌شد.

کلوندی با بیان اینکه حدود ۵۳ درصد گشنیز ایران در استان همدان و به ویژه در نهاوند کشت می‌شود، گفت: دیدن مزارع، نحوه کشت، رایحه و برداشت گشنیز می‌تواند در جذب گردشگر تاثیر زیادی داشته باشد.  

معاون آموزشی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان همدان ادامه داد: همچنین بیش از ۸۰ درصد رازیانه کشور در استان همدان و عمدتا شهرستان رزن کشت می‌شود و مزارع بسیار زیبایی در این منطقه وجود دارد که می‌تواند سبب رونق گردشگری کشاورزی شود.

وی اضافه کرد: اگر نقطه ضعف‌های این حوزه دیده و راهکارهایی برای آن ارائه شود می‌توان مانور خوبی روی گردشگری کشاورزی داد، اگر زیر ساخت‌های حضور گردشگر در مزارع فراهم باشد کارآفرینی، تولید و درآمدزایی خوبی در این زمینه به دست می‌آید.  

کلوندی با اشاره به اینکه گردشگری کشاورزی می‌تواند در رونق گردشگری سلامت هم موثر باشد، افزود: استان در کشت گیاهان دارویی رتبه دوم کشور را دارد، علاوه بر این با وجود بوعلی‌سینا در همدان که چهره جهانی در طب است و می‌تواند برند طب سنتی باشد و می‌توان از این ظرفیت در راستای رونق گیاهان دارویی و جذب گردشگر کشاورزی بهره برد.

وی اضافه کرد: همچنین پتانسیل زیادی در زمینه باغ‌های میوه در استان وجود دارد که اگر برای بازدید آماده شوند و جشنواره‌های متناسب با هر محصول برای آنها برگزار شود می‌تواند در رونق گردشگری کشاورزی نقش بسزایی داشته باشند.

کلوندی در ادامه عنوان کرد: متاسفانه در کشور ساز و کارها و بسترهای گردشگری کشاورزی از ریشه دیده نشده و اهمیت کار برای مسئولان روشن نیست چرا که اگر ارزش این حوزه دیده می‌شد تاکنون برای زیرساخت‌ها فکری جدی شده بود.

وی اضافه کرد: اگر به جایگاه گردشگری و به تبع آن گردشگری کشاورزی بها داده می‌شد کشور از نفت بی‌نیاز می‌شد، به محیط زیست آسیب نمی‌زدیم و مرگ منابع طبیعی و آب‌های زیرزمینی را نظاره نمی‌کردیم، بنابراین توسعه گردشگری و به ویژه گردشگری کشاورزی می‌تواند راه برون رفت این مشکلات باشد.

این فعال حوزه گیاهان دارویی در بخش دیگری از صحبت‌هایش با اشاره به اینکه گردشگری کشاورزی شاخه‌های متعددی دارد، تصریح کرد: پرورش انواع حیوانات، کاشت گل و گیاه، انواع تولیدات کشاورزی، محصولات و طبخ‌های محلی، عشایر و سیاه چادرها و… ظرفیت‌های خوبی هستند که در صورت بهره‌مندی از زیرساخت‌های اولیه می‌توانند به توسعه گردشگری کشاورزی کمک کنند.

کلوندی لزوم حداقل آموزش‌ در برخورد با گردشگر را ضروری دانست و یادآور شد: همدان استانی صنعتی نیست، بنابراین می‌توان صنعت کشاورزی را در کنار جاذبه‌های خوب فرهنگی، گردشگری و تاریخی دید و علاوه بر ایجاد منابع پایدار در ورود ثروت به استان نیز بهره برد.

وی با اشاره به اینکه کشور چین در زمینه گیاهان دارویی برای حدود ۱۰۰ میلیون نفر اشتغال مستقیم ایجاد کرده است، مطرح کرد: با توجه به پتانسیل‌هایی که در این حوزه در کشور ما وجود دارد می‌توان برای پنج  میلیون نفر اشتغالزایی کرد.

کلوندی اضافه کرد: متاسفانه تاکنون این پتانسیل‌ها شناخته نشده و روی آن‌ها سرمایه‌گذاری نکرده‌ایم، علاوه بر این مدیران هنوز توجیه نشده‌اند کشور چه پتانسیل‌هایی در این زمینه دارد که اگر فعال شود قسمت زیادی از مشکلات بیکاری و اشتغال و تولید حل خواهد شد.

یک باغدار و فعال حوزه گردشگری کشاورزی اهل شهرستان ملایر با بیان اینکه از سال ۷۹ باغ انگور خود که حالا به مجموعه گردشگری کشاورزی “زمرد”معروف است را احداث کردیم، گفت: از سال ۸۶ به بعد سیل بازدیدکنندگان به باغ روان شد و با وجود اینکه گردشگرانی از دیگر کشورها از باغ بازدید کرده‌اند اما در شهر ملایر هنوز جایگاه واقعی خود را پیدا نکرده‌ایم. 

محمد غفاری ادامه داد: در طول فعالیت خود زمانی به این نتیجه رسیدم که باغ باید مرکز یادگیری و آموزش باشد و با ورود پژوهشکده انگور این اتفاق افتاد، اولین دوره پژوهشگده انگور در این مجموعه برگزار شد و سپس در ملایر جا افتاد و کلاس‌هایی برگزار کردند.

وی اضافه کرد: خوشبختانه پس از آن استقبال مردم از باغ بسیار خوب بود و اتفاقات خوبی در راستای گردشگری کشاورزی در آنجا رقم خورد، سرانجام موفق شدیم برای اولین بار باغ گردشگری کشاورزی را در استان همدان تاسیس کنیم.  

غفاری با تاکید بر اینکه عدم آگاهی مهمترین دلیل عدم کارایی در حوزه گردشگری کشاورزی است، مطرح کرد: دو سال است در باغ طرح سرشاخه‌کاری انجام می‌دهیم و با مرکز تحقیقات سازمان جهاد هم قرارداد می‌بندیم، اما از ۱۲ هزار خانواده باغدار ملایری هیچ یک قبول نکردند سرشاخه‌کاری در باغشان انجام شود و عدم آگاهی و اطلاع‌رسانی دقیق علت این موضوع است.  

وی با بیان اینکه با انجام این طرح پیوند انواع انگور را در باغ انجام دادیم، اظهار کرد: در طول مسیر با مشکلات زیادی دست و پنجه نرم کردیم به عنوان مثال همسایه‌های باغ اعتقاد داشتند اقدامات ما در رابطه با مجموعه گردشگری کشاورزی اشتباه است و به نتیجه نمی‌رسد.  

غفاری در ادامه با اشاره به اینکه ملایر در تولید انگور اهمیت حیاتی دارد و یک شهر جهانی است، خاطرنشان کرد: از طرف دیگر در مبل و منبت نیز حرف‌های زیادی برای گفتن دارد و می‌تواند در جذب گردشگر کشاورزی سهم زیادی داشته باشد.

وی رونق گردشگری کشاورزی در ملایر را نیازمند آموزش و آگاهی مردم دانست و گفت: در حالی‌که باغ ما مجوز گردشگری دارد و در حوزه گردشگری کشاورزی هم فعالیت می‌کند اما مورد تمسخر بعضی‌ها است و این افراد هنوز اطلاعاتی درباره این موضوع ندارند.

غفاری با بیان اینکه برنامه‌های زیادی برای رونق گردشگری در باغ برای آینده داریم، تصریح کرد: مجموعه ما در حوزه گردشگری کشاورزی در ابتدای راه است و هنوز درآمدی از آن کسب نکرده است، تاکنون از گردشگرانی که به باغ آمدند هزینه‌ای دریافت نکردیم و فعلا هزینه ورودی نداریم. 

وی تصریح کرد: قرار است از شهریورماه کارگاه شیره‌پزی در باغ راه‌اندازی شود و مشتقات انگور مانند انوع کشکمش، باسلوق، شیره و … را به طور مستقیم عرضه کنیم.

غفاری در ادامه مطرح کرد: با پیوندهایی که در باغ انجام شد در حال حاضر انواع زیادی از انگورهای خارجی تولید می‌کنیم که می‌تواند در جذب گردشگر موثر باشد، علاوه بر این حدود ۱۲ رقم انگور سنتی داریم و مشکل اصلی در ارائه محصولات بسته‌بندی و عرضه آن است.

وی با اشاره به اینکه به پیشنهاد اداره میراث فرهنگی مجوز گردشگری کشاورزی برای باغ اخذ کردیم، افزود: این مجموعه به عنوان یک طرح افتتاح شده است و میراث فرهنگی نیز حمایت خوبی از ما کرد

غفاری بیشتر مشکل مجموعه خود را در حوزه تغییر کاربری دانست و گفت: متاسفانه برای تغییر کاربری با مشکلات زیادی مواجه‌ایم و بروکراسی اداری نیز مشکلات زیادی را برای ما به وجود می‌آورد.

معاون گردشگری اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان همدان نیز در ادامه بیان کرد: امروزه گردشگری کشاورزی به عنوان یکی از شاخه‌های تخصصی گردشگری مورد استقبال گردشگران زیادی واقع می‌شود.

علی خاکسار تصریح کرد: با توجه به ظرفیت‌های زیاد حوزه کشاورزی در همدان می‌توان این شاخه را توسعه داد و بخش زیادی از فعالان کشاورزی را درگیر گردشگری کرد.

وی ادامه داد: گردشگری کشاورزی به عنوان حوزه‌ای تجربه‌محور و تجربه‌گرا به تمام اقشار جامعه از جمله خانواده‌ها، دانشجویان و دانش‌آموزان فرصت می‌دهد تا به مزارع و باغات مراجعه کرده و با پرداخت ورودی حداقل در تمامی مراحل کاشت، داشت و برداشت محصول در طول سال مشارکت کرده و محصولات باغ را به صورت مستقیم چیده و بدون واسطه تهیه کنند.

خاکسار اضافه کرد: گردشگری کشاورزی آورده خوبی برای کشاورز و باغدار دارد چرا که می‌توانند خدمات جانبی مثل انواع غذاها و دمنوش‌ها و مواردی از این دست را به گردشگر ارائه دهد.  

وی با تاکید بر اینکه در این نوع گردشگری شرایط باید به صورتی باشد که هیچ‌گونه دخل و تصرف یا ساخت و سازی در باغ یا مزرعه اتفاق نیفتد، افزود: در واقع در گردشگری کشاورزی، گردشگر از امکانات و بستر موجود استفاده می‌کند و باغدار و مزرعه‌دار چنانچه بخواهد در حوزه گردشگری فعالیت کند و یا فضای جدیدی ایجاد کند باید روند قانونی را همانند دیگر تاسیسات گردشگری طی کند.

معاون گردشگری اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان همدان ادامه داد: بنابراین گردشگری کشاورزی تنها از امکانات موجود و بدون دخل و تصرف در مجموعه یا باغ استفاده می‌کند.

خاکسار اضافه کرد: با رونق گردشگری کشاورزی، کشاورز دیگر تک محصول نیست بلکه در طول سال می‌تواند خدماتی به گردشگر ارائه دهد، از طرفی پتانسیل‌های خوبی در استان در حوزه کشاورزی و باغداری وجود دارد، به عنوان نمونه باغ‌های انگور ملایر، گردو تویسرکان، آلو آسدآباد و محصولاتی مثل سیب‌زمینی و سیر می‌توانند جاذبه گردشگری باشند و می‌توان با حمایت از فعالان حوزه کشاورزی فرصت فعالیت در این زمینه را به آنها داد.

وی در ادامه مطرح کرد: مدیریت گذشته جهاد کشاورزی همدان همکاری خوبی با میراث فرهنگی داشت و بر اساس تفاهم‌نامه‌ای که میان وزارتخانه‌های میراث فرهنگی و جهاد کشاورزی منعقد شده بود در طول چند ماه چهار مجوز مجموعه گردشگری کشاورزی صادر شد.

خاکسار با بیان اینکه متاسفانه اخیرا این اتفاق نمی‌افتد و مراحل صدور مجوز از سوی جهاد کشاورزی به راحتی صورت نمی‌گیرد، اظهار کرد: رونق گردشگری کشاورزی، تقویت کشاورزی، باغداری و فعالیت‎های مرتبط با این حوزه را به دنبال دارد.  

وی افزود: مسئولان جهاد تصور نکنند با صدور مجوز گردشگری کشاورزی قرار است تغییر کاربری و یا دخل و تصرف بدون مجوز اتفاق بیفتد، بلکه باید بدانند باغدار، کشاورز و گردشگر صرفا از امکانات موجود استفاده می‌کنند و میراث فرهنگی هم روی این موارد حساس است و با موارد غیرقانونی برخورد می‌کند.

خاکسار با اشاره به اینکه گردشگری کشاورزی می‌تواند آورده خوبی برای استان داشته باشد، عنوان کرد: هر چقدر بتوانیم حوزه‌های مختلف گردشگری را تنوع دهیم می‌توانیم گردشگران بیشتری را جذب کنیم و ماندگاری بیشتری ایجاد کنیم، همچنین توزیع سفر در استان اتفاق میافتد و نفعش به کل استان می‌رسد.

وی در پایان اظهار کرد: تاکنون چهار مجوز مجموعه گردشگری کشاورزی در استان صادر شده و یک مورد نیز در شرف صدور است، همچنین این حوزه متقاضیان زیادی دارد که به دلیل مشکل صدور مجوز فعلا به نتیجه نرسیده اما تلاش می‌کنیم به زودی شرایط تسهیل شود.

یک فعال حوزه‌ی گردشگری کشاورزی نیز با اشاره به اینکه این حوزه یکی از شاخه های گردشگری روستایی است، گفت: گردشگری کشاورزی صرفا بحث گیاهان و تولیدات گیاهی و میوه‌ها نیست بلکه می‌تواند در حوزه دامپروری و پرورش حیوانات یا هر زمینه‌ای که زیر مجموعه بخش کشاورزی باشد را شامل شود. 

مصطفی مهدی‌زاده با اشاره به اینکه با توجه به وضعیت خشکسالی حال کشاورزی استان خوب نیست، افزود: طی چند سال اخیر کشاورزان نه تنها سودآوری نداشته بلکه اکثرا ضرر و زیان هم متحمل شده‌اند که موجب شده برخی از آنها مجبور به ترک مزارع و زمین‌های کشاورزی خود شوند که این امر، رخدادی فاجعه بار است. 

وی اضافه کرد: وقتی که جامعه روستایی را به این شکل از دست می‌دهیم ضرر زیادی را در بخش تولید متحمل می‌شویم چراکه مهاجرت‌ها بسیار زیانبار و دردسرساز خواهد بود، در این شرایط برای بهبود اوضاع کشاورزان، دو صنعت کامل در اختیار داریم و با ادغام کشاورزی و گردشگری می‌توانیم هر دو صنعت را احیا کنیم. 

مهدی‌زاده با بیان اینکه در همدان بسترهای آماده‌ای برای گردشگری کشاورزی وجود دارد که بعضی شهرت جهانی دارند، تصریح کرد: تفاوت این حوزه با دیگر حوزه‌های گردشگری این است که در این شاخه می‌توان جاذبه‌های گردشگری زیادی را «ایجاد و احداث» کرد و به جرات می‌توان گفت در تمام روستاهای استان این ظرفیت وجود دارد.

وی با اشاره به اینکه در دنیا دو سایت معتبر در حوزه گردشگری کشاورزی بخوبی جا افتاده است، بیان کرد: برای گردشگران جهت کمک یا انجام فعالیت داوطلبانه در مزارع امکانی توسط این سایتها فراهم شده است. سایت های ووف (WWOOF) و هلپکس (Helpx) مزارع و ظرفیت‌های آنها را در کشورهای مختلف به مردم معرفی می‌کنند اما متاسفانه نامی از ایران در آنها وجود ندارد.
 
مهدی‌زاده در ادامه به تجربه‌های موفق گردشگری کشاورزی در دیگر کشورها اشاره کرد و گفت: به عنوان مثال در لیتوانی به عنوان یکی از قطب‌های گردشگری کشاورزی تورهایی مانند تور سبزیجات، غلات و … برگزار کرده و تجربه‌های بسیار موفقی در این زمینه بدست آورده‌اند.

وی ادامه داد: صنعت اول سوئیس، کشاورزی نیست. اما یکی از معروف‌ترین مزارع دنیا به نام مزرعه جوکر در آنجا قرار دارد، در آمریکا که یکی از قطب‌های گردشگری کشاورزی دنیا است، گردشگران می‌توانند از چیدن محصول تا خرید تولیدات را در مزارع تجربه کنند. 

مهدی‌زاده افزود: همچنین در انگلستان گروهی به عنوان “شبکه ملی جاذبه‌های مزرعه” ایجاد شده که این شبکه ظرفیت‌های موجود را شناسایی کرده و کمک می‌کند به استاندارد خوبی برسند و برای آنها گردشگر جذب می‌کند. 

این فعال گردشگری کشاورزی تصریح کرد: کشورهای منطقه نیز از صنعت گردشگری کشاورزی درآمد خوبی کسب می‌کنند، به عنوان نمونه در شهر هاتای ترکیه دهکده گردشگری کشاورزی راه‌اندازی شده که علاوه بر اشتغال‌زایی، سودآوری بالایی نیز به وجود آورده است. 

وی با اشاره به اینکه در کشورهای پیشرفته در حوزه گردشگری کشاورزی مزارع را به شش دسته تقسیم می‌کنند، گفت: مزارع تفریحی، مهمان، بازدید، شهروند، سلامت و خود برداشت انواع این مزارع هستند، که به جرات می‌توان گفت ظرفیت بالقوه احداث هر کدام از این مزارع در کشور ما وجود دارد اما هیچ یک آنطور که باید و شاید وارد چرخه فعالیت نشده است.

مهدی‌زاده اضافه کرد: فرصت‌هایی مثل فروش مستقیم محصولات کشاورزی توسط خود کشاورزان در کشور وجود دارد که این امر هم موجب لذت بردن گردشگران شده و تجربه و خاطره‌ای بیاد ماندنی برای آنان خلق می‌کند و هم موجب افزایش درآمد کشاورزان و احیای صنعت کشاورزی می‌شود.

وی با اشاره به اینکه در قسمت‌هایی از استان دامپروری نسبت به کشاورزی در اولویت است، اظهار کرد: باید بتوانیم امکانی ایجاد کنیم که دامدار صنعت خود را رونق دهد تا این قشر که یکی از پایه‌های گردشگری کشاورزی هستند، ادامه حیات داده و از مهاجرت روستاییان به حاشیه شهرها جلوگیری کرده و بدنبال آن مانع از بروز چالش هایی همچون افزایش بیکاری و بزهکاری و… در جامعه شود.

این فعال حوزه گردشگری کشاورزی با بیان اینکه با کشت دیم (کشت بدون آبیاری) گیاهان علوفه‌ای که نیاز آبی پایینی دارند، می‌توان به حفظ جامعه روستایی کمک کرده و بالطبع ظرفیت گردشگری کشاورزی را نیز بالا می‌برد، مطرح کرد: در استان می‌توان از انعطاف‌پذیری فصلی مناسب همدان استفاده کرده و در چهار فصل سال، گردشگر جذب کرد. 

مهدی‌زاده با اشاره به اینکه بهبود روابط میان کشاورز و جامعه فرصتی است که گردشگری کشاورزی می‌تواند به ما بدهد، عنوان کرد: ارتقاء جوامع کوچک، افزایش درآمد روستا و شفافیت و اعتماد متقابل از دیگر فرصت‌هایی هستند که این حوزه به وجود می‌آورد.

وی با بیان اینکه گردشگری کشاورزی فرصت خوبی برای آموزش است، گفت: حفظ و بقای سنت‌ها، رسوم و صنایع‌دستی مناطق مختلف از دیگر فرصت‌های گردشگری کشاورزی است. 

مهدی‌زاده در ادامه درباره چالش‌های این حوزه بیان کرد: یکی از مهم‌ترین معضلات گردشگری کشاورزی پروسه اخذ مجوز برای مجموعه‌های گردشگری کشاورزی است، متاسفانه مسئولان مربوطه در دستگاههایی چون جهاد کشاورزی، بجای کمک به رونق این صنعت، گردشگری را به چشم مشکل می‌بینند.

وی افزود: در بحث تغییر کاربری هم مشکلات زیادی وجود دارد دستگاه‌های زیادی خود را متولی می‌دانند و این موضوع معضلات زیادی را به وجود می‌آورد، به عنوان مثال برای تغییر کاربری باغ آقای غفاری ۲۲ استعلام از نهادها و ادارات مختلف اخذ شده است! و این بروکراسی پیچیده به تمایل نداشتن مسئولین نسبت به صدور مجوز تعبیر می‌شود.

مهدی‌زاده با اشاره به اینکه پیش از آموزش مردم، مسئولان باید آموزش ببینند، گفت: بزرگ‌ترین چالش حوزه گردشگری و به تبع آن گردشگری کشاورزی نگاه ایدئولوژیک حاکمیتی به این صنعت است و تا زمانی که حاکمیت یا نگاهش تغییر نکند باید قید گردشگر خارجی را بزنیم.

وی اضافه کرد: هزینه آماده‌سازی مزارع یکی دیگر از چالش‌های پیش‌روی این حوزه است، نگاه مدیران حمایت از کشاورز و باغدار نیست، تسهیلاتی برای آنها در نظر گرفته نمی‌شود و استعلاماتی که لازم است در واقع سنگ انداختن پیش پای این قشر است. 

مهدی‌زاده اظهار کرد: استان همدان چهار و نیم درصد از محصولات کشاورزی کشور را تولید می‌کند، درحالی‌که وسعت استان ۱.۲ (یک و دو دهم) درصد از وسعت کشور است و این آمار نشاندهنده ظرفیت‌های کم نظیر حوزه کشاورزی در همدان است و تنها باید چاره‌اندیشی به حال این صنعت شود. 

انتهای پیام