حرم حضرت معصومه(س) چلچراغ گردشگری در دل کویر

همیشه تعطیلات نوروزی بهترین فرصت برای سفر و گردش بوده است. البته با توجه به تقارن ماه مبارک رمضان و عید نوروز نیاز نیست که برای سفر و لذت بردن از مناظر طبیعی و تاریخی مسافت‌های طولانی را طی کرد و هزینه‌های زیادی را متحمل شد بلکه می‌توانیم از ظرفیت‌های گردشگری محل سکونت خودمان بهره‌مند شویم.

استفاده از ظرفیت‌های گردشگری در هر منطقه می‌تواند رشد اقتصادی را برای مردمان آن به ارمغان بیاورد. اما آنچه از اهمیت بیشتری برخوردار است شناخت این ظرفیت‌ها توسط ساکنان آن منطقه و تلاش برای معرفی جاذبه‌های مختلف گردشگری مذهبی، تاریخی، طبیعت گردی است.    

استان قم یکی از کلانشهرهای ایران با تمدنی کهن است و از غنی ترین استان‌های ایران در گردشگری تاریخی، فرهنگی، مذهبی و طبیعی است.

خبرگزاری مجله خبری آبادی 118، قصد دارد در ایام نوروز بخشی از جاذبه‌های تاریخی، مذهبی، طبیعت گردی استان قم را معرفی کند.

حرم مطهر حضرت معصومه (س)، بزرگترین و مهمترین جاذبه‌ی مذهبی قم به شمار می‌رود که روزانه زائران زیادی را از سراسر کشور و کشورهای دیگر به خود می‌خواند. این بنای باشکوه در مرکز شهر قم واقع شده و تاریخ بنای آن به قرن سوم هجری قمری باز می‌گردد.

ضریح

نخستین ضریح مرقد حضرت معصومه(س) ساخته شاه طهماسب اول است. این ضریح در ۹۵۰ ق به طول ۴/۸۰ و عرض ۴/۴۰  و ارتفاع دو متر از آجر بنا شد. در شمال این ضریح، دری چوبی برای ورود به مرقد قرار داشت که در ۱۲۱۳ ق به جای آن دری نفیس از طلا به دستور فتحعلی شاه ساخته و نصب شد. شاه طهماسب بعداً ضریحی دیگر از فولاد سفید و شفاف در اطراف ضریح پیشین به فاصله نیم متری از زاویه جنوب غربی حرم نصب کرد.

این ضریح توسط شاه عباس اول با ضریح دیگری تعویض شد. فتحعلی شاه این ضریح را در ۱۲۴۵ ق با صفحاتی از نقره پوشاند و آن را بر فراز پایه ای از سنگ مرمر به ارتفاع سی سانتی‌متر جای داد. ضریح فتحعلی شاه یک بار در ۱۳۲۸ ق و بار دیگر در ۱۳۶۵ ق به علت فرسودگی مرمت شد و سرانجام در ۱۳۴۸ شمسی شکل آن را تغییر دادند و بر ارتفاعش افزودند.

گنبد

نخستین گنبدی که بر فراز تربت فاطمه بنا شد، ساخته ابوالفضل عراقی در ۴۵۷ق بود. در ۹۲۵ق شاه‌بیگم صفوی این گنبد را ویران کرد و گنبدی دیگر ساخت که اکنون باقی است. در سال ۱۲۱۸ ق به فرمان فتحعلی‌شاه با ۱۲ هزار خشت زرین گنبد را آراستند. ارتفاع گنبد از سطح بام ۱۶ متر و از سطح زمین ۳۲ متر است. پیرامون خارجی آن ۶/۳۵ و پیرامون داخلی آن ۲۸/۶۶ و قطرش ۱۲ متر است.

گلدسته‌ها

در آستانه حضرت معصومه جمعاً شش گلدسته وجود دارد. دو گلدسته خود حرم در اوایل روزگار صفویان، توسط شاه‌بیگم بنا شد. بعدها در دوره زندیه این دو گلدسته توسط لطفعلی‌خان زند تجدید بنا شد، زیرا از قصیده هاتف اصفهانی که در پیشانی ایوان طلا کتیبه شده برمی‌آید که دو گلدسته شاه‌بیگم پیش از تجدید بنای لطفعلی‌خان ویران بوده است.

در ۱۲۱۸ق فتحعلی‌شاه این گلدسته‌ها را طلاکاری کرد. این گلدسته‌ها در ایام ناصرالدین‌شاه، توسط حسین‌خان شاهسوند، معروف به شهاب‌الملک تجدید بنا شد و سطح آن‌ها با کاشی آراسته گشت. در ۱۲۹۹ق کامران‌میرزای قاجار آن‌ها را با خشت‌های زرین آراست. ارتفاع این گلدسته‌ها از کف صحن ۳۲/۲۰ و از سطح بام ۱۷/۴۰ و قطر آن‌ها ۱/۵ متر است.

دو گلدسته دیگر در ۱۳۰۳ق توسط علی‌اصغرخان اتابک در صحن جدید و طرفین ایوان آینه بنا شد که به گلدسته اتابکی مشهور است. ارتفاع آن‌ها از کف صحن ۴۲/۸۰ و از سطح بام ۲۸ متر و قطرشان ۳/۳۰ متر است.

دو گلدسته دیگر موسوم به گلدسته کوتاه بر فراز زاویه‌های بخش درونی صحن جدید قرار دارد که همواره از آن‌ها برای اذان گفتن استفاده می‌شده است. این گلدسته‌ها به ارتفاع ۱۳/۵ متر از کف صحن و قطر ۳ متر و پیرامون ۹/۹ متر به شکل هشت‌ضلعی منظم ساخته شده‌اند.

صحن‌ها و ایوان‌ها

آستانه حضرت معصومه(س) دارای سه صحن عتیق، صحن جدید و صحن صاحب‌الزمان است.

در ۹۲۵ق شاه‌بیگم صفوی برای نخستین بار صحنی به شکل مربع با سه ایوان بنا نهاد. این صحن و ایوان‌ها همچنان بر جای بود تا روزگار فتحعلی‌شاه، ظاهر آن را تغییر دادند و به شکل ۸ ضلعی نامنظم درآوردند. پس از آن بر ایوان‌های صحن عتیق افزوده شد و اکنون ۷ ایوان شامل۴ ایوان در جنوب و ۳ ایوان در شمال صحن است.

مشهورترین ایوان صحن عتیق، ایوان طلاست که توسط شاه‌بیگم ساخته شد و در ۱۲۴۹ق توسط فتحعلی‌شاه طلاکاری گشت. در این ایوان‌ها انواع تزیینات هنری اسلامی مانند مقرنس‌کاری و گچ‌بری و آینه‌کاری به کار رفته و کتیبه‌هایی نفیس به خط کوفی و نسخ و ثلث در آن دیده می‌شود. طول ایوان طلا ۹ متر، عرض آن ۶ متر و ارتفاعش ۱۴/۸۰متر است.

این صحن از آثار میرزا علی اصغر خان اتابک است و ساختمان آن هشت سال از ۱۲۹۵ ق تا ۱۳۰۳ق به درازا کشید. در صحن جدید که به شکل چند ضلعی نامنظم است نیز هفت ایوان قرار دارد که مشهورتر از همه ایوان آینه است. این ایوان یکی از شاهکارهای معماری و ساخته استاد حسن معمار قمی است. طول ایوان ۹ متر عرض آن ۷/۸۷ متر و ارتفاعش ۱۴/۸۰ متر است. ایوان‌های صحن جدید نیز دارای انواع تزیینات کاشی کاری، مقرنس کاری، گچ بری، حجاری و کتیبه‌های گوناگون است.

کار ساخت صحن صاحب‌الزمان با بیوت متعلق به آن در مساحتی حدود ۸ هزار مترمربع با چهار جهت ورودی، در سال ۱۳۸۱ شروع و در سال ۱۳۸۴ به پایان رسید. دیواره‌های اطراف این صحن منقوش به کتیبه‌های قرآنی با خطوط بنائی و کوفی در ساختار و طرح جدید با ترکیبی از سیمان سفید و آجر است.

رواق‌ها و گنبدها

در اطراف حرم شش رواق وجود دارد که اغلب دارای گنبدی کوچک‌تر از گنبد اصلی حرم است. سه رواق ساخته صفویان، دو رواق ساخته قاجاریان و یک رواق مربوط به روزگار معاصر است. این رواق‌ها دارای انواع هنرهای بدیع اسلامی است و کتیبه‌هایی نفیس به خط خوش‌نویسانی مشهور مانند محمدرضا امامی در آن‌ها به چشم می‌خورد.

رواق شرقی یا رواق آینه در شرق روضه قرار دارد و در ۱۳۰۰ق توسط علی‌اصغرخان اتابک همراه با ایوان آینه و به طول ۲۳ متر، عرض آن ۳/۵ متر و ارتفاع ۵ متر ساخته شد.

رواق غربی شامل سه بخش است و در ۱۲۳۶ق توسط محمدتقی میرزاحسام‌السلطنه فرزند فتحعلی‌شاه به عنوان مسجد بالاسر به جای عمارت مهمان‌سرایی که شاه طهماسب ساخته بود بنیاد شد.

رواق و گنبد شاه‌صفی یا حرم زنانه که آرامگاه شاه صفی در آن جای دارد و در ۱۰۵۲ق به دستور شاه‌عباس بر فراز آن گنبدی با دو پوشش ساختند. این رواق اکنون به روضه پیوسته است. در این رواق کتیبه‌ای نفیس به خط محمدرضا امامی قرار دارد که احادیثی بر آن نوشته شده است.

رواق و گنبد شاه‌عباس دوم که در ۱۰۷۷ق توسط شاه سلیمان بر روی مقبره شاه عباس بنا شد. گنبد آن ۱۶ ضلعی منظم است. در این رواق نیز کتیبه‌ای به خط محمدرضا امامی است که سوره جمعه بر آن نوشته شده است.

رواق و گنبد شاه‌سلیمان در سال ۱۱۰۷ق توسط سلطان حسین ساخته شد. قاعده گنبد آن ۴ ضلعی نامنظم است. کتیبه‌ای به خط خطیب قمی در آن قرار دارد که سوره حشر بر آن نوشته شده است.

رواق و گنبد طباطبائی رواقی است به شکل مثلث، ساخته حاج‌آقا محمد طباطبایی (آیت الله‌زاده قمی) که ساختمان آن از ۱۳۶۰ ق تا ۱۳۷۰ ق به درازا کشیده است.

مدارس و مساجد

از آغاز ساختمان حرم، به تدریج مدارس و مساجدی در اطراف آن پدید آمد. در دوره‌های مختلف تعدادی از این مدارس بر اثر مرور زمان ویران شد، سپس مدارس دیگر ساخته شد و همواره بر وسعت و اهمیت آن‌ها افزایش یافت تا امروز که این مدارس از جمله مدرسه فیضیه و دارالشفا، از مراکز بسیار مهم و معتبر علوم اسلامی شیعی به شمار می‌آید.

پیش از تأسیس کتابخانه آستان، مقداری از کتاب‌های نفیس خطی و قرآن‌های مذهب و گران‌بهایی را که در طی سالیان دراز گرد آمده بود، در حجره‌ای واقع در غرب صحن عتیق روی هم انباشته و جلو آن را دیوار کشیده بودند. در سال ۱۳۱۴ش که مشغول ساختن موزه بودند، برخی از این کتاب‌ها از میان رفت.

بقیه را در دو صفّه بزرگ بر فراز صفه‌های داخلی ایوان آینه جای دادند. در ۱۳۳۰ش، کتابخانه‌ای مرکب از دو سالن مطالعه و یک دفتر، روی حجره‌های شرقی صحن عتیق و دو مخزن کتاب روی مقبره مستوفی و غرفه مشرق‌الشمسین ساخته شد و آن کتاب‌ها را به آنجا منتقل کردند.

انتهای پیام