مسجد جامع بجستان باقیمانده از دوران رونق در عصر تیموریان

رجبعلی لباف‌ خانیکی، پژوهشگر و باستان‌شناس، در گفت‌وگو با مجله خبری آبادی 118 اظهار کرد: شهر بجستان به لحاظ موقعیت جغرافیایی از گذشته‌های دور همواره اهمیت داشت زیرا از سویی حد فاصل کویر نمک و شهرهای پرآوازه جنابد (گناباد)، ترشیز و دامنه‌های رشته‌کوه سیاه در جنوب خراسان رضوی کنونی بود و از سوی دیگر در موضعی قرار داشت که راه مشهد، مه‌ولات، ترشیز، فردوس با راه قائن، گناباد، فردوس در آن‌جا با هم تلاقی می‌کردند.

وی اضافه کرد: معمولا چنین مکان‌هایی از قِبَل ارتباطات و تعاملات فرهنگی و مبادلات اقتصادی بهره می‌بردند و توسعه می‌یافتند. بی‌جهت نیست که به اعتقاد برخی نامش برگرفته از «بغ» و ریشه در آیین‌های کهن «مهر» و «ناهید» داشته باشد یا به «باج» و «باجستان» و راه و سفر نسبت داده شود و با «بجورد» یا «باج‌ورد» در راه ترشیز به نیشابور مقایسه شود.

لباف‌ خانیکی بیان کرد: در اهمیت بجستان همین بس که جغرافیانویسان و مورخان به‌نامی چون «یاقوت حموی» و «حمدالله مستوفی» به آن توجه داشته و «گای لسترنج»، پژوهشگر معاصر، در کتاب ارزشمند «جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی» و «آلفونس گابریل» در کتاب «عبور از صحاری ایران» شرحی بر آن نوشته‌اند.

این باستان‌شناس خراسانی تصریح کرد: بجستان در عرصه جغرافیای تاریخی گاه از مضافات کاشمر بوده، گاه فردوس، گاه گناباد و اکنون شهرستانی مستقل است واقع در ۵۱ کیلومتری شمال غرب شهر گناباد. در شهرستان بجستان آثار تاریخی متنوع و فراوانی شامل مساجد، بقاع متبرکه، مدارس، پل‌ها، آسیاب‌ها، قلعه‌ها، تپه‌ها، کاروانسراها، دستکندها و خانه‌های سنتی وجود دارد که در مجموع فرهنگ، هنر و شیوه زندگی در آن وادی را نشان می‌دهند اما «مسجد جامع بجستان» سازه عام‌المنفعه مهمی است که به جهات گوناگون نماد عمران، آبادی و جایگاه والای اجتماعی و اعتقادی بجستان در قرن نهم هجری قمری محسوب می‌شود.

لباف‌ خانیکی ادامه داد: مسجد جامع بجستان متعلق به سال ۸۲۸ هجری قمری است که در آن زمان به شیوه غیرمعمول ۲ ایوانی ساخته شده نه چهار ایوانی. این موضوع شاید به این دلیل باشد که قبلا در این محل مسجدی ۲ ایوانی و به شیوه مساجد ۲ ایوانی خراسان وجود داشته که مسجد فعلی روی شالوده آن ساخته شده است. کمااینکه در حال حاضر گویی مسجد روی تپه‌ای ساخته شده و کف مسجد در ایوان قبله پنج متر بالاتر از سطح عمومی زمین‌های اطراف است. احتمال دارد که اختلاف سطح به دلیل انباشت خاک و مصالح ساختمانی مسجدی کهن‌تر در محل باشد.

وی خاطرنشان کرد: صحن مسجد مربع و در ۲ ضلع شرقی و غربی غرفه‌های کم‌عمقی بر صحن اشراف دارند. ایوان قبله در سمت جنوب غربی واقع است. بر میانه دیوار انتهایی ایوان محرابی با پوشش نیم‌گنبد مقرنس تعبیه شده است. از میانه دیوارهای جانبی ایوان ۲ درگاهی با اطاق‌هایی ۲ طرف ایوان گشوده می‌شوند. بر خلاف معمول پوشش ایوان در ابتدا هلالی بوده و در مرمت‌های بعدی قسمت جلو ایوان به طریق طاق و تویزه تیزه‌دار پوشش شده است. پوشش اطاق‌های جانبی ایوان نیز به طریق طاق و تویزه ایجاد و بر میانه چشمه طاق‌ها نیز گنبدهای کوچک اجرا شده است.

لباف‌ خانیکی عنوان کرد: شبستان مستطیل‌شکل مسجد در سمت غرب به کمک سه ستون و ۶ چشمه‌طاق پوشش شده و از این جهت با مسجد جامع تون (فردوس) قابل مقایسه است. در شمال غرب و مقابل ایوان قبله ایوان دیگری است که با سقف هلالی تیزه‌دار پوشیده شده و از انتهای دیوار غربی آن درگاهی به درون تالاری مستطیلی باز می‌شود. بر میانه دیوار جنوبی این تالار نیز محرابی تعبیه شده است.

این پژوهشگر خراسانی اظهار کرد: نقشه مسجد از یک سو قابل مقایسه با مسجد کبیر یزد و از سوی دیگر مشابه مساجد تون، بشرویه و میبد است. دلیل آن شاید موقعیت مسجد در مسیر راه ارتباطی با آن شهرها باشد.

لباف‌خانیکی گفت: مسجد جامع بجستان بر خلاف بناهای دیگر عصر شاهرخ تیموری بنایی ساده و بی‌آلایش است. شاخص‌ترین اثر مکتوب این مسجد ۲ کتیبه سنگی بر پشت ایوان‌های قبله و شمالی است. در پشت ایوان شمالی‌ به خط نستعلیق نوشته شده «در ایام دولت پادشاه جم جاه ملایک سپاه ظل‌الله شاه عباس الصفوی الحسینی الموسوی بهادرخان تعمیر مسجد جامع بجستان نمود حاجی الحرمین الشریفین حاجی ناصرالدین محمود بن احمد فی تاریخ شهر ذی‌قعده سنه الف و اربع و عشرین». همانگونه که از کتیبه فوق بر می‌آید مسجد جامع بجستان در عصر شاه عباس صفوی مرمت شده و پس از آن نیز بر اثر زلزله در سال ۱۳۴۷ خورشیدی آسیب دیده و توسط معماران اداره کل میراث فرهنگی خراسان مرمت و تثبیت شده است.

وی یادآور شد: این مسجد در پنجم آذر ۱۳۸۰ به شماره ۴۵۰۲ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

انتهای پیام